24- мавзу. Классик иқтисодий мактабга муқобил ғоялар

la marge
ва инглизча 
margin
- 
чекка, чегара мазмунига эга) номини олди.
Умуман, иқтисодиётда математик усуллар ҳақида гап борар экан, 
унинг тарихи ХIХ асрнинг ўрталарида бошланиб, ҳозирги даврда 
иқтисодиёт фанининг муҳим таркибий қисмига айланди. Математика 
усулларини қўллаш ҳаёт талаби бўлиб қолди. Ўз даврида кичик 
корхона, фирмани бошқариш учун раҳбардан амалий фикр-мулоҳаза 
етарли эди. Ҳозирги замон корхонасида ишлаб чиқаришни бошқариш, 
молия тизими, маҳсулотни сотиш бутунлай бошқа талабларни қўяди. Бу 
ерда фан, техника, иқтисодий кибернетика, математик усуллар 
(
бошқариш, назорат, алоқа, ҳисоб-китоб) биринчи ўринга чиқади.
Янги иқтисодий масалаларни ечиш учун (ишлаб чиқаришнинг 
оптимал, энг рационал вариантини танлаш, капитал қўйилмалар, 
моддий таъминот ва бошқалар) бу усул қўл келмоқда. Электрон 
ҳисоблаш машиналари, компютерларни қўллаш туфайли кўп мураккаб 
масалаларни ечиш мумкин бўляпти.
6. 
Классик мактаб таълимоти ва ҳозирги замон 
А.Смит ва Д.Рикардо Англия классик иқтисодиётининг энг буюк ва 
энг сўнгги намояндалари эдилар, уларнинг ғоялари Сей, Сисмонди 
Бастия, Сисмонди Сениор, Кери ва қисман Малтус томонидан давом 
эттирилди, аммо бу ғояларга катта бирор янгилик киритилмади. Агар 
классик мактаб ғоялари Англия ва Францияда қўллаб-қувватланиб 
прогрессив рол ўйнаган бўлса, феодал муносабатлари ҳали устун, 
капиталистик ривожланиш эндигина ривожланаётган давлатларда бу 

---

ғоялар таъсири тобора ортиб борди (Германия, Австрия, Италия, 
Испания ва ниҳоят Россия). Маълумотларга кўра, Испанияда Смитнинг 
китоби дастлаб инквизиция томонидан тақиқланган. Германияда эса 
реакцион профессорлар уни тан олишни исташмаган. Шунга 
қарамасдан, уларнинг асарларида классик иқтисодий мактаб энг юксак 
чўққига кўтарилди ва жаҳон иқтисодий тафаккурига катта ижобий 
таъсир кўрсатди. Ундан кейинги иқтисодчилар илмий бўлмаган 
апологетик мақсадларни қўйдилар.
Классик иқтисодий мактаб учун шу нарса характерлики, унда 
мантиқий абстракция услуби ёрдамида иқтисодий воқеалар ва 
жараёнлар моҳиятига этиш учун ҳаракат қилинди. Олимлар мавжуд 
воқеаларни имкони борича катта объективлик ва ҳолислик билан 
таҳлил этдилар ва ўша даврдаги тизимни атайлаб онгли мақташ билан 
шуғулланмадилар.
Классиклар мулоҳазаларининг асосида инсон ҳоҳишига боғлиқ 
бўлмаган объектив иқтисодий қонунлар мавжудлиги тўғрисидаги 
тушунчалар ётар эди. Бу қонунлар иқтисодий тизимда табиий 
турғунликни таъминлашга қодир бўлиб, ўз-ўзини тартибга солиш 
тенденцияси уларга хосдир. Шу сабабли бу таълимот аъзолари 
давлатнинг иқтисодиётни, савдони ҳар қандай чеклашларига доимо 
қарши бўлдилар.
Классик иқтисодиётнинг пойдевори қийматнинг меҳнат назарияси 
асосига қурилган. Бу таълимот даромадларни тақсимлаш назариясига 
ҳам асос деб қаралган. Бу мактаб биринчи марта ўша даврдаги илғор 
буржуа жамиятининг синфий тузилишини тўғри ёритиб берди, 
капиталистлар ва ер эгалари даромад манбалари ёлланма ишчиларни 
эксплуатация қилиш эканлиги очиб берилди, аммо қўшимча қийматнинг 
асл табиати аниқланмади.
Ижтимоий капиталнинг такрор ишлаб чиқариш механизмини 
тадқиқ қилишда муҳим ютуқлар қўлга киритилди. Аммо доимий 
капиталнинг ялпи маҳсулот қиймати элементи эканлиги аниқлаб 
берилмади. Классиклар асосий иқтисодий муаммо сифатида капитал 
жамғарилишини илгари сурдилар ва у билан боғлиқ бўлган 
зиддиятларни етарлича баҳолай олмадилар, умумий ортиқча ишлаб 
чиқариш инқирозлари бўлиши мумкинлигини инкор этдилар.
Бу олимлар ҳақида гап борганда уларни одатда сиёсий иқтисод 
асосчилари деб кўрсатилади. Аммо бу ибора Монкретен томонидан 
биринчи бор қўлланилган (1615 й.) ва сиёсий иқтисодга Кантилоннинг 
«Эссе» асарида, Ф.Кэне мақолаларида, Тюргонинг китобларида асос 
солинганини айтиб ўтиш керак.
А.Смит ўз асарида иқтисодиёт фанини ҳар томонлама тўла таҳлил 
этиб, ҳозирги давр тили билан айтганда бозор иқтисодиёти ва унинг 
амал қилиш тамойилларини тўғри кўрсатиб берди. Улар таълимотининг 
моҳияти қисқача қуйидагилардан иборат:
1. 
Танлов ва тадбиркорлик эркинлиги;

---

2. 
Баҳоларнинг эркинлиги (яъни баҳонинг бозорда талаб ва 
таклиф асосида шаклланиши);
3
. Эркин рақобат;
4. 
Мулк шаклларининг турли-туманлиги ва уларнинг қонун олдида 
бараварлиги (яъни давлат, жамоа, хусусий ва бошқа мулкларнинг 
ҳаётийлиги); хусусий мулк афзаллиги;
5. 
Давлатнинг имкони борича иқтисодиёт масалаларига кам 
аралашуви (ёки иқтисодиётнинг «