23-ma’ruza. Traxeyalilar (Tracheata) kenja tipi. Ko’poyoqlilar katta sinfi

Jinsiy sistemasi. Ko’poyoqlilar ayrim jinsli va jinsiy sistemasi sodda tuzilgan. Jinsiy bezlar juft bo’ladi, lekin ular o’zaro qo’shilib toq bezlarni hosil qiladi. Simfillar, pauropodlar va kivsyaklarning tuxumdon va urug’donlari ikkinchi tana bo’g’imida tashqariga ochiladi. Laboyoqlilarda esa erkaklik jinsiy organlari ham va urg’ochilik jinsiy organlari ham anal oldi segmentida jinsiy teshik bo’lib tashqariga ochiladi. Erkaklarida shu segmentdagi oyoqlar o’zgarib juftlashish organiga aylangan. Ikki juft oyoqlilarda esa jinsiy teshik tananing old tomonida uchinchi segmentda ochiladi. Ko’poyoqlilarda urug’lanish usullari turli-tuman. Eng oddiy shakli shuki, erkaklari urug’ hujayralarini bir tomchi suyuqlikka yoki spermatoforaga qo’yadi. Urg’ochilari bu urug’larni jinsiy bezi yo’liga kiritib oladi. Ba’zan esa kopulyasiyaga o’xshash jarayon mavjud bo’lib, bunda erkagi o’z urug’ suyuqligini o’zgargan oyoqlari yoki gonopodiyalar yordamida urg’ochilik jinsiy teshigiga kiritadi.

Urug’langan tuxumlar urg’ochilari tomonidan tuproqqa kichik chuqurchalarga qo’yadi. Ba’zi ko’poyoqlilar, masalan oddiy mingoyoq yerga qo’ygan tuxumlarini o’z tanasi bilan o’rab, himoya qilib yotadi.

Rivojlanishi. Ko’poyoqlilarning tuxumlari sariqlikka boy bo’lgani sababli bo’linish tuxum sirtida sodir bo’ladi. Embriondan keyingi rivojlanish ikki usulda boradi. Birinchi usul shundan iboratki, ayrim guruhlarida, masalan laboyoqlilarda tuxumdan chiqqan yosh organizm va gavda segmentlarining to’la bo’lishi bilan voyaga yetgan hayvonga o’xshaydi. Uning keyingi rivojlanishi o’zgarishsiz, to’g’ridan-to’g’ri amalga oshadi. Ikkinchi usuldagi rivojlanish shundan iboratki, tuxumdan chiqqan yosh hayvonni gavda segmentlari soni to’la bo’lmaydi, Ular hayvonni har tullashdan keyin, tana oxirida, anal bo’g’imi oldida yangi segmentning hosil bo’lishi bilan to’lib boradi. Bunday rivojlanish anamorfoz deb ataladi. Ikki juft oyoqlilarning tuxumidan chiqqan yosh hayvon (lichinkasi) ni hasharotlarning lichinkasiga o’xshash uch juft oyoqlari bo’ladi. Laboyoqlilar tuxumidan esa 12 juft oyoqli lichinka chiqadi.