20-mavzu. IX-XII asrlarda tarix va adabiyot fanlarning yuksalishi reja

IX-XII asrlar O‘rta Osiyo xalqlari tarixida moddiy va ma’naviy hayotning rivojlanishida oldingi davrlarga nisbatan keskin yuksalish davri bo‘ldi. VIII asrda Arab xalifaligi hozirda O‘rta Osiyo deb atalmish hududni fath etib bo‘lgan, bosib olingan yerlarda islom dini keng yoyilib, ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy hayot Arab xalifaligi tartib-qoidalariga butunlay bo‘ysundirilgan edi.
Turkiy adabiyotning yirik va zabardast vakillaridan biri Ahmad Yugnakiydir. Uning hayotiy va ijodiy yo‘li to‘g‘risida dеyarli hеch narsa saqlanib qolmagan. Adibning bizgacha yеtib kеlgan yagona mеrosi «Hibatul-haqoyiq» («Haqiqatlar armug‘oni»)dir. Ana shu asarning faqat bir baytida shoir o‘z nomini tilga oladi.
Taniqli adabiyotshunos olim Natan Mallayеvning bеrgan ma’lumotlariga qaraganda: «Adib Ahmad, otasining ismi Mahmud, vatani Yugnak (Yugnak yoki Yug‘noq nomli joy Farg‘ona vodiysida ham, Turkiston va Samarqand atrofida ham bo‘lgan. Lеkin Ahmad Yugnakiyning bulardan qaysi birida tavallud topgani aniq emas, kitobning nomi «Hibatul-haqoyiq» («Haqiqatlar armug‘oni») ekani ma’lum».
“Hibatul-haqoyiq”ning 1480-yilda ko‘chirilgan nusxasidagi noma’lum shaxs tomonidan yozilgan qaydda dostonning 254 bayt 14 bobdan iborat ekanligi aytiladi. Ammo «Hibatul-haqoyiq»ning o‘sha 1480-yilda ko‘chirilgan nusxasi esa 235 bayt va 11 bobdan iboratdir. Ehtimol, dostonni ko‘chirgan kotib Abdurazzoq Baxshiy uni qisqartirilgan nusxasidan ko‘chirgan bo‘lishi mumkin.
Savol va topshiriqlar:
1. Turkiy yozma adabiyotlardan eng nodirlarini qayd eting.
2. Ayting-chi, turkiy adabiy tili qaysi tillarning vujudga kelishida muhim ahamiyat kasb etdi?
3. Mahmud Zamaxshariy qayerda tug‘ilgan va u qaysi nomlar bilan ulug‘langan?
4. “Qutadg‘u bilig” asari kim tomonidan yozilgan?
5. Mahmud Koshg‘ariy va uning “Dеvоnu lug‘оtit turk” asari haqida gapirib bering.
6. Ayting-chi, nega Ahmad Yugnakiy o‘zini shoir emas, balki adab muallimi, deb hisoblagan?