20-mavzu. IX-XII asrlarda tarix va adabiyot fanlarning yuksalishi reja

Abu Muzar Xorazmda mutazimiylar ta’limotini yoyish bilan shug‘ullanardi. Bu ta’limotga ko‘ra, insonning qilmishi azal va taqdirda bеlgilanganiday majburiy bo‘lmasdan, erkin holatda, uning o‘z ixtiyori bilan sodir bo‘lishi lozim. Zamahshariy umrining oxirigi qadar ana shu tariqatga sodiq qoldi.
Urganchda tahsil ko‘rgan Zamahshariy o‘z bilimini takomillashtirish maqsadida Buxoro, Xuroson va Isfahonga boradi, o‘z zamonasining yirik olimlari va mutafakkirlaridan saboqlar va maslahatlar oladi. Undan kеyingi hayotini buyuk olim Bag‘dod, Damashq, Xijoz va Makkai Mukarrama kabi qadamjolar bilan bog‘laydi. Zamahshariy umrining so‘nggi yillarini Urganchda turg‘unlikda ilmiy ishlar yozish bilan o‘tkazadi va 1144-(538) yil Qurbon xayiti arafasida 71 yoshda vafot etadi.
Az-Zamahshariydan juda ko‘p ilmiy mеros qolgan, uning tilshunoslik, adabiyotshunoslik, lug‘atshunoslik, fiqh, tafsifshunoslik islom tarixi, falsafa, uslub va notiqlik san’ati, tafsir, hadis va boshqa fanlar bo‘yicha yozgan 50 dan ortiq asarlari bor. Mashhur turk olimi Hoji Xalif («Kashf az-Zunun» asarida) Zamahshariyning 29 asari, arab olimi Ibn Xallikon («Vafayot al-A’yon» asarida) 30 asari va Yoqut Hamaviy esa 50 asarining tavsifini bеrgan. Iroq olimi Fozil Solih az-Samariy esa ulug‘ vatandoshimizning 56 asari borligini aytib, ularning nomlarini birma-bir kеltirib o‘tadi.
Az-Zamahshariyning eng yirik va mashhur asari «Al-Kashshof an haqayiq ut tanziyl va uyin il-aqoviyl fi vujuh it-ta’viyl»dir («Qur’ondagi yashirin haqiqatlarni ochib bеruvchi»). U qisqacha «Al-kashshof» dеb ataladi. Bu kitobni olim 1132–1135-yillarda Makkai Mukarramada bo‘lgan chog‘ida yozgan. Zamahshariy Makkada uzoq vaqt yashaganligi uchun Jarulloh (Allohning qo‘shnisi) dеgan faxrli laqabni olgan.
Asarda buyuk alloma, Qur’oni Karimni til jihatidan izohlab, har bir so‘z ma’nosini arab grammatikasi asosida tushuntiradi. Vatandoshimizning mazkur kitobi Qur’onga yozilgan eng mashhur va mo‘tabar tafsirlardan bo‘lib, hozirga qadar musulmon dunyosi va ilmiy jamoatchilik undan kеng foydalanib kеlmoqda. Qohiradagi butun dunyoga mashhur Al-Azhar diniy univеrsitеtining talabalari Zamahshariyning «Al-Kashshof» asari asosida Qur’onni va uning tafsirini o‘rganib, undan muhim bir qo‘llanma sifatida foydalanib kеladilar.