2 Tema: Ǵárezsizlik deklaraciyası hám onıń tarıyxıy áhmiyeti. 1991 jıl avgust waqıyaları. Ǵárezsizlik qarsańında Ózbekistandaǵı sociyallıq-siyasıy processler. Jobası

«G’a’rezsiz ma’mleketler awqamı haqqında sha’rtnama»g’a qol qoyıw 1991-jıl 20-avgust ku’nine qaldırıldı. SSSR Prezidenti M.S.Gorbachyov Foros (Qırım)g’a dem alıw ushın jo’nep ketti. Oraylıq ha’kimiyattı saqlap qalıw, respublikalarg’a g’a’rezsizlikti bermeslik jolında ju’rgenler ushın qandayda bir «imkanyat» tuwılg’an edi.
Moskvada oraylıq ha’kimiyattı saqlap qalıwg’a, respublikalar jılawın o’z qolında uslap qalıwg’a urınıwshılar ta’repinen til biriktiriw uyımlastırıldı. Ko’terilisshiler 1991-jıl 18-avgust ku’ni tayarlang’an ha’m 19-avgustta baspa so’zde ja’riyalang’an «Sovet basshılıg’ının’ Bayanatında» M. S. Gorbachyovtın’ den sawlıg’ı jamanlastı, usı sebepli onın’ SSSR Prezidenti wazıypasın atqarıw imkaniyatı joq, degen jalg’an xabarlar menen shıqtı. Baya- natta Prezident wa’killikleri vice-prezident G.I.Yanaevqa o’tkizilgeni xabar etildi. Negizinde Prezident M. S. Gorbachyov saw-salamat edi, biraq o’zin qorg’ay almadı. Ko’terilisshiler onı ma’mleketten, xalıqtan, du’nyadan ajıratıp, barlıq baylanıslardı u’zip, 72 saat qamal etip qoyg’an edi. Ko’terilisshiler ta’repinen ma’mleketti basqarıw ushın to’mendegi quramda SSSRda ayrıqsha jag’day ma’mleketlik komiteti (AJMK) du’zildi: O. D. Baklanov-SSSR Qorg’anıw Ken’esi Basshısının’ birinshi orınbasarı, V. A. Kryuchkov-SSSR Ma’mleket qa’wipsizligi komitetinin’ basshısı, V. S. Pavlov-SSSR Bas ministri, V.K.Pugo- ishki isler ministri, V. A. Starodubcev-SSSR diyxanlar sho’lkemi basshısı, I. Tizyakov-SSSR sanaat, qurılıs, transport ha’m baylanıs ma’mleketlik ka’rxanaları ha’mde qurılısları birlespesinin’ prezidenti, D. T. Yazov-SSSR qorg’anıw ministri, G. I.Yanaev- SSSR Prezidenti wazıypasın atqarıwshı. Usı ta’rizde ko’terilisshiler M. S. Gorbachyovtı nızamsız jol menen ha’kimiyattan shetlestirip, o’zleri ha’kimiyattı iyelep aldı.
Usı komitet sovet basshısının’ Bayanatı, sovet xalqına so’zi, ma’mleketler ha’m hu’kimetlerdin’ basshılıg’ında ha’m de BMSH Bas xatkerine qaratılg’an ha’m basqa qararlardı ja’riya etti.
Pu’tkil awqam shen’berinde shiyelenisip qalg’an ja’miyetlik-siyasiy jag’day ja’nede teren’lesti. Ma’mlekettegi siyasiy ku’shler jag’dayg’a tu’rlishe mu’na’sibet bildirdi.
Shiyelenisken jag’dayda 1991-jıl 19-avgustta O’zbekstan Prezidenti I. A. Karimov Hindstang’a qılıng’an ra’smiy saparınan qaytıp keldi ha’m Tashkent qalası zıyalıları menen ushrasıw o’tkerdi. Ushrasıwda Prezident O’zbekstannın’ ko’z-qarasın bildirip, respublikamızda ayrıqsha jag’daydı keltirip shıg’arıwdın’ za’ru’rligi joq ekenligin aytıp, O’zbekstanda jag’daydın’ jaqsılıg’ı, nızamg’a qarsı ha’reketlerdin’ joq ekenligin atap o’tti.
1991-jıl 20-avgust ku’ni Tashkentte O’zbekstan SSR Joqarg’ı Keńesi Rayosatı ha’m O’zbekstan Prezidenti janındag’ı Ministrier Kabinetinin’ Qaraqalpaqstan. wa’layat ha’m Tashkent qalası basshılarının’ qatnasıwındag’ı qospa ma’jlisi bolıp o’tti. Ma’jilis ma’mlekette ju’zege kelgen jag’daydı dodalay otırıp Bayanat qabıl qıldı. Bayanatta O’zbekstan Respublikası tınısh waqıtta ku’sh, a’sirese, a’skeriy ku’sh isletiwge qarsı ekenligi aytıldı. Bunda tınıshlıqtı saqlaw ha’m bekkemlew ha’r qanday qaltıs ha’reketlerdin’ aldın alıw, ha’mme jerde qatan ta rtip ha’m intizamdı saqlaw, mısh-mıshlar ha’m so’zlerge berilmew wazıypaları alg’a su’rildi. Bayanatta O’zbekstan Ma’mleketlik g’a’rezsizligi haqqında deklaraciya qag’ıydaların buljıtpay ha’m izshil a’melge asırıw jolınan bara beredi, dep ko’rsetildi.
O’zbekstan Prezidenti I. A. Karimov 1991-jıl 20-avgust ku’ni respublika xalqına o’zinin’ u’ndewi menen shıqtı: «Ha’zirshe ma’mlekettin’ ha’kimiyat shen’beri qanday jol menen, neler arqalı, qanday siyasat arqalı bul maqsetlerge erisiw mu’mkinligi haqqında tolıq, ha’zirshe tolıq mag’lıwmat bergeni joq. Bul mag’lıwmat penen teren’ tanısqanlıg’ımızdan keyin g’ana bolıp atırg’an o’zgerislerge o’zimizdin’ mu’na’sibetimizdi a’lbette bildiremiz». Prezident xalıqqa: «Biz birewdin’ ga’pine erip is tutqan emespiz, biz o’zimiz tan’lag’an jolımızdan ha’m belgilep alg’an maqsetimizden qaytqanımız joq. Isenim bildiremen, bul awır sınawlardanda aman-esen o’temiz»,-dep atap o’tti. Xalıqtı awır sınawlardan o’tip atırg’an bir waqıtta sabırlı ha’m shıdamlı bolıwg’a, tınıshlıqtı saqlaw maqsetinde birlesiwge shaqırdı.
1991-jıl 21-avgust ku’ni O’zbekstan Respublikası Prezidentinin’ pa’rmanı menen O’zbekstan aymag’ında ha’kimiyat ha’m basqarıw mekemeleri, ka’rxanaları, sho’lkemler ha’m de birlespeleri qabıl qılg’an barlıq qararları ha’m olardın’ orınlanıwı SSSR ha’m O’zbekstan SSR Konstituciyalarına ha’mde nızamlarına, O’zbekstan Respublikası Prezidentinin’ pa’rmanlarına ha’m Ministrier Kabinetinin’ qararlarına so’zsiz tuwrı keliwi kerek, dep belgilep qoyıldı.
Pa’rmanda SSRda ayrıqsha jag’day ma’mleket komitetinin’ SSSR konstituciyası ha’mde nızamlarına, O’zbekstan SSR Konsituciyası ha’m de nızamlarına qarsı keletug ın pa’rmanları ha’m qararları haqıyqıy emes , -dep p belgilep qoyıldı.
Ko’terilisshilerdin’ nızamg’a qarsı tu rde urınıwları na’tiyjesinde 1991-jıl 19-21-avgust ku’nleri Moskvada qayg’ılı waqıyalar ju’z berdi.
Rossiya Federaciyası basshıları baslaması menen demokratiyalıq ruwxtag’ı Moskva xalqı ta’repinen ko’terilis bastırıldı. Ko’terilisti uyimlastırıwshılar qamaqqa alındı. M. Gorbachyov Prezidentlik lawazımına qaytıp keldi. Biraq ma’mlekettegi siyasiy jag’day jaman jag’dayg’a tu’sip qaldı. Oraylıq ha’kimiyat aqsap qaldı. Sovet Awqamı Kommunistlik partiyası da sa’tsizlikke ushıradı.