2. O‘tilayotgan fanning asosiy nazariy materiali 1-mavzu: “Tilshunoslik va tabiiy fanlar” fanining o’rganish obyekti, maqsadi va vazifalari

3.So‘z turkumlarida yadro-periferiya munosabati .
Hozirgi o‘zbek tilidagi 
so‘z turkumlari paradigmasi, uning ko‘p asrlik taraqqiyoti natijasi o‘laroq, 
shuningdek, bugungi kunda til va nutqdagi faolligi va tutgan o‘rniga ko‘ra
markazda (yadro) ot, fe’l va ularga tutash pozitsiyada tasviriy so‘zlar; undan 
keyingi sohada (sferada) sifat, son, ravish; undan keyingi sohada olmosh, keyingi 
sohada relyativ so‘zlar (ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama), undan keyingi sohani 
undovlar va modal so‘zlar shaklidagi lingvosferadan iborat ekanligini ko‘rsatish 
mumkin. Bu fikrni tafsilotlari bilan ifodalasak: 
 
-So‘z turkumlari paradigmasi tarkibidagi so‘z turkumlari, ma’lumki, lingvistik 
tabiatiga va funksional xususiyatlariga ko‘ra bir xil emas. Ontogenetik qiymati, 
so‘z turkumlari tadriji va lisoniy ma’noni nutqqa transformatsiya qilinishida tutgan 
o‘rniga ko‘ra ham ularni bir xil baholab bo‘lmaydi.
- So‘z turkumlari paradigmasi a’zolari ichidan yadroviy turkumlarni ajratib 
olishda eng kuchli semantik, sintaktik pozitsiyalarga ega bo‘lgan so‘z turkumlarini 
– ot va fe’lni nazarda tutish kerak bo‘ladi. Chunki bu so‘z turkumlari turkiy 
tillarda, shu jumladan, o‘zbek tilida so‘z turkumlari geneologiyasining asosida 
turadi, ularning semantikasi va morfologik, sintaktik hamda yasalishga ko‘ra 
60
Мирзақулов Т. Ў. Ўзбек тили морфем парадигматикаси ва синтагматикаси масалалари: Филол. фан. докт. 
илмий даражасини олиш учун тақдим этилган дисс. автореферати. -Тошкент, 1994. 18-19 б. 

---

89 
belgilari aniq va ravshan va to‘kis ifodalangan; shuningdek, ism va fe’l eng asosiy 
nutqiy komponentlar sifatida ham namoyon bo‘ladi. 
-atomistik ta’limotning oddiy talablariga ko‘ra so‘z turkumlari paradigmasi 
sathidagi yadro birgina unsurdan iborat bo‘lishi kerak edi: ya’ni ot yoki fe’ldan. 
Ammo turkiy tillardagi ism-fe’l munosabatlarining alohida va o‘ziga xosligi so‘z 
turkumlari paradigmasi asosida ushbu ikki so‘z turkumlari yadroviy unsur sifatida 
yotishini isbotlaydi.
-boshqa so‘z turkumlari, tabiiyki, so‘z turkumlari paradigmasi ichida va 
umuman, lisoniy va nutqiy munosabatlarda ham ism va fe’l kabi mavqega ega 
emas va shuning uchun ular periferiyada o‘rnashadi;
- periferiyadagi joylashish ham bir tekis emas, chunki, ism-fe’lga xos bo‘lgan 
ba’zi belgilari ega bo‘lmagan tasviriy so‘zlar yadro sohasidan keyingi birinchi 
doiraga, sifat, son, olmosh - ikkinchi doiraga, yordamchi so‘z turkumlari hamda 
undov va modal so‘zlar undan keyingi doiralarga joylashadilar
- yadro (ism-fe’l) ega bo‘lgan xossalar (mustaqil kategorial ma’no, yasalish 
usul va qoliplari; morfologik belgilar: turlanish tuslanish; sintaktik vazifa) qay 
darajada mavjudligiga qarab so‘z turkumlari paradigmasi a’zolari markazdan 
chekkaga qarab joylashadi 
(5-chizmaga qarang).