2. O‘tilayotgan fanning asosiy nazariy materiali 1-mavzu: “Tilshunoslik va tabiiy fanlar” fanining o’rganish obyekti, maqsadi va vazifalari

2. O‘zbek tilshunosligida maydon nazariyasining o‘rganilishi va maydon 
tushunchasi.
O‘zbek tilshunosligida ham maydon nazariyasi bilan bog‘liq 
qarashlar va tadqiqotlar shakllandi. A.Nurmonov, H.Ne’matov, R.Rasulov, 
E.Begmatov, M.Abduvaliyev, T.Mirzaqulovlar tomonidan maydon nazariyasi 
yoritildi.
43
Maydon nazariyasining shakllanish tarixi, jahon va o‘zbek 
tilshunosligida o‘rganilishi, maydon turlari, maydon va unga yondosh hodisalar 
haqida Sh.Iskandarovaning “Leksikani mazmuniy maydon asosida o‘rganish” 
kitobida batafsil ma’lumotlar berilgan. 
44
Olima maydon komponenti ishtirok etgan 
tushunchalar sifatida G.Shchur qarashlarini keltiradi: funksional-semantik maydon, 
42
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. II томлик. 2-том. –Москва:Рус тили, 1981.–Б.442. 
43
Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили ситем лексикологияси асослари. –Тошкент, 1995; Мирзақулов Т. 
Ўзбек тили морфем парадигматикаси ва синтагматикаси масалалари: филол.фан. докт. ...автореф.1996. 
44
Искандарова Ш. Лексикани мазмуний майдон асосида ўрганиш. –Тошкент: Фан, 1998. 

---

80 
morfem maydon, fonem maydon, so‘z yasovchilar maydoni, leksik maydon, 
mazmuniy maydon, mikro va makro maydon , nisbiylik maydoni, vaqt maydoni, 
son maydoni , inkor maydoni, mavjudlik maydoni, mayl maydoni, shaxs maydoni, 
leksik-grammatik maydoni, transformatsion maydoni, mutlaq maydon, faoliyat 
maydoni, holat maydoni va hk. Keyinchalik Sh.Iskandarova o‘z tadqiqot ishida 
leksik maydon tushunchasini, asosan, shaxs otlari maydon tushunchasi ostida 
o‘rganib, shaxs maydoni dastlab 2 ga ajratiladi. Afsonaviy va real. Afsonaviy 
shaxs nomlari 2 ga ajratiladi. 1) afsonaviy ertak qahramonlari 2) diniy-afsonaviy 
shaxs nomlari; Real shaxs nomlari 2 ga ajratiladi. 1) umumlashgan 2) xususiy 
shaxs nomlari. afsonaviy ertak qahramonlari 2 ga ajratiladi: 1) ijobiy 2)salbiy Shu 
tariqa shaxs maydoni 9 bosqichgacha kichik maydon va maydonchalar, qatorlar 
tashkil etib boradi. Afsonaviy ertak qahramonlari 3 bosqichgacha, real shaxs 
nomlari ancha quyi bosqichga qadar ajratiladi.
45
Leksik birliklarni bir mazmuniy uyaga birlashtirish va tahlil qilish lug‘at 
turlarida ham mavjud. Ideografik lug‘atlar shu asosda yaratilib, ular tilning biutun 
leksik sistemasini qamrab oladi. O.Axmanova bunday lug’atlarda so’zlar mavzu 
qatorlari asosida joylashishini aytadi. Bunday lug‘atlar VI-VIII asrlarda arab 
tilshunosligida 
( 
al-Xalil, 
Feruzabodiy, 
Sibaviyhiy) 
shakllangan.
M.Koshg‘ariyning “Devonu lug‘atit turk” asari, muallifi noma’lum “At –tuhfatuz 
– zakiyati fil-lug’atit turkiya” asari, Muhammad Chingiy “Kelurnoma” asari va 
boshqa bir qancha asarlarni shunday lug‘atlar safiga kiritish mumkin. Muhammad 
Chingiy “Kelurnoma”asari Avrangzeb davrida (1658-1707) yaratilgan bo’lib, u 15 
bob, 9 guruhdan iborat, oxirgi bobda ismlar 9 mavzuiy guruhga, ya’ni osmon bilan 
bog’liq, yer bilan bog‘liq, egarlanadigan hayvonlar, qushlar, odam a’zolari, 
qarindoshlik nomlari, qurol, sanoq, olmosh, ravish bilan bog‘liq so‘zlarni o‘z 
ichiga olgan. 
Xullas, tilni maydon sifatida o‘rganish olam–ong–til dialektik munosabatini 
asosli yoritishga yordam beradi. Shuningdek ideografik lug‘atlar yaratishdamuhim 
ahamiyat kasb etadi.Shu sababdan maydon nazariyasini keng va atroflicha
o‘rganish katta ahamiyat kasb etadi. 
Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 
1.Fizikada maydon nazariyasi shakllanishi fanda qanday kashfiyotlar 
yaratilishiga sabab bo‘ldi? 
2. Tilshunoslikda maydon nazariyasining shakllanishi qaysi davrlarga borib 
taqaladi? 
3. Maydon nazariyasi bo’yicha o‘zbek tilshunosligida qanday tadqiqotlar 
olib borilgan? 
45
Iskandarova Sh. O‘zbek tili leksikasini mazmuniy maydon sifatida o‘rganish (shaxs mikromaydoni): 
f.f.d....diss.avtoref. –T., 1999. 

---

81 
4.Maydon turlari: fonem, morfem, leksik, grammatik maydon haqida batafsil 
ma’lumot bering. 
5. Morfem maydon bo‘yicha kimlar tadqiqot ishlari olib borishgan? 
6. Leksik maydon bo‘yicha kimlar tadqiqot ishlari olib borishgan? 
Asosiy adabiyotlar: 
1.Nurmonov A., Yo’ldoshev B. Tilshunoslik va tabiiy fanlar. – Toshkent: 
Sharq, 2002.
2.Nurmonov A. O’zbek tilshunosligi tarixi. – Toshkent: O’zbekiston , 2002. 
3.
Iskandarova Sh. O‘zbek tili leksikasini mazmuniy maydon sifatida o‘rganish 
(shaxs mikromaydoni): f.f.d....diss.avtoref. –T., 1999. 
Internet adreslari 
www.ziyonet.uz
 
www.ziyouz.com
 
17-mavzu: