2 mavzu. Transformatorlar haqida umumiy tushunchalar, uning tuzilishi va ishlash prinsipi transformatorlar Reja

Chulg‘amlar
. Transformatorlarning chulg‘amlari asosan mis simlardan 
o‘raladi. Ayrim hollarda, masalan elektr payvandlash transformatorlari
chulg‘amlari alyumin simlardan ham o‘ralishi mumkin. 
Chulg‘am izolyatorlari sifatida dielektrik laklar, moy va 
parafin shimdirilgan qog‘ozlar, hamda maxsus transformator 
moylari ishlatiladi. Kam quvvatli transformatorlarning 
chulg‘amlarida maxsus elektroizolyator laklar ishlatiladi. 
Chunki bunday transformatorlarning chulg‘amlari juda ko‘p 
bo‘lib, yupqa lak qatlami transformator chulg‘ami 
o‘lchamining katta bo‘lib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi. Bunday 
laklar kolloid aralashmalar turiga kiradi va quriganda qattiq dielektrik qatlam hosil 
qiladi. Qatlam hosil qilish uchun tabiiy va sintetik smolalar ishlatilsa, erituvchi 
sifatida benzol, spirt, aseton kabi tez uchuvchi suyuqliklar ishlatiladi. Kam quvvatli 
transformatorlarning va elektromagnitik relelarning chulg‘amlarida ko‘proq ML-
92 markali lak eng ko‘p ishlatiladi.
Quyida ushbu lakning asosiy xarakteristikalari keltirilgan: 
-qarshiligi - 10
12
Om x m; 
-20°S haroratdagi elektr mustahkamligi - 70 MV/m;
-105-110°S haroratda lakning qurish vaqti - 1 soat;
-lakning stabil tarkibi - 55 %; 
-lakning qotgandagi qattiqlik darajasi – 0,4. 
Laklar elektr izolyatsiyalashdan tashqari kley vazifasini ham bajaradi. 
Chulg‘amlarni o‘rash jarayonida qatlamlar orasiga ham lak surilganda o‘ram 
qatlamlari o‘zaro yopishib, tarqalib ketishdan saqlanadi. 
Электр узатиш
линиялари 
10 кВ 
220В 
Электростанция
Кучайтирувчи 
трансформатор 
Пасайтирувчи 
трансформаторлар

---

12.10-rasm. Lak ham izolyator, ham kley vazifasini bajaradi
Lekin, lak izolyatorlarni katta quvvatli transformatorlarda ishlatib bo‘lmaydi. 
Izolyatsiya mustahkamligini oshirish uchun katta quvvatli transformator 
chulg‘amlarida maxsus moy va parafin shimdirilgan qog‘ozlar chulg‘am simiga 
o‘rab chiqiladi va so‘ng chulg‘amning o‘zi o‘raladi. Bunda, moy va parafin qatlami 
elektr izolyatorlikdan tashqari, namlikdan va chirishdan himoyalash qatlami 
vazifalarini ham bajaradi.
12.11- rasm. Chulg‘am simlarini izolyatsiyalovchi lentalar bilan o‘rash 
Katta quvvatli transformatorlarda (masalan elektr uzatish liniyalaridagi 
taqsimlash transformatorlari) maxsus transformator moylari ishlatiladi. Bunday 
transformatorlarning chulg‘amlari prujinasimon tarzda o‘ralgan bo‘lib o‘ramlar 
orasini maxsus izolyatsiyalovchi suyuqlik-transformator moyi to‘ldirib turadi. Moy 
bir vaqtning o‘zida chulg‘amlarni sovituvchi suyuqlik vazifasini ham bajaradi. 
Transformator moylari neftni 300-400°S darajada qaynatib haydash yo‘li bilan 
hosil qilinadi. Moyning tarkibi 10-15 % parafin, 60-70% sikloparafin va 15-20% 
uglevodoroddan iborat. Moyning asosiy xususiyatlaridan biri oksidlanishga 
nisbatan yuqori darajada stabilligidir. Bu moyning ishlash jarayonida uzoq vaqt 
kimyoviy va fizikaviy xususiyatlari o‘zgarmay turishini ta’minlaydi. Moyning 
zichligi uning turlariga qarab 840-890 kg/m
3 
oraliqda bo‘lib, elektr qarshiligi katta 
bo‘lishi uchun odatda yuqori qovushqoqlikka ega bo‘ladi. 
Transformator moylari havoga nisbatan ancha katta qarshilikka ega, shuning 
uchun izolyator sifatida moylarni ishlatish transformator o‘lchamlarini 
kamaytirishga ham imkoniyat yaratadi.

---

---

12.12-rasm. Elektr uzatish liniyalarining moyli transformatlorlari.