2. mavzu: Leksik semantika

Denotativ ma’no

Leksik birlikning o’zi nomlayotgan voqelikdagi narsa bilan munosabatini ko’rsatadi. Denotativ ma’no anq narsani muayyan hodisani (denotatni) bildiradi va “bu so’z nimni ifodalaydi?” degan savolga javob beradi.

Struktur ma’no

leksik birlikning til sistemasida tutgan o‘rnini belgilovchi formal tavsifidir. Siruktur ma’no ba’zan ichki lisoniy ma’no deb ham yuritiladi. Uning asosida belgilarning bir-biriga munosabati yotadi. Struktur ma’noning ikki xil turi mavjud: sintagmatik struktur ma’no va paradigmatik struktur ma’no.

Sintagmatik struktur ma’no

Leksik birliklarning ketma-ket birikib kela olishini, valentligini ifodalaydi. Valentlik leksikbirlikning asosiy struktur xususiyatlaridan biri bo‘lib, uning boshqa birliklar bilan ketma-ket bog‘lana olishining potensial imkoniyatidir. U mazkur birlik qatnashuvchi barcha qurshovlarni (distributsiya,kontekstlarni) belgilab beradi. Valentlik avvalo, mazmuniy bog‘lanishga asoslanib, bog‘lanayotgan ikki til birligi o‘rtasida umumiy semantik komponentning bo‘lishi lozim. Masalan, daraxt gulladi birikmasida «o‘simlik» umumiy semantik komponentdir: daraxt – «tana qo‘yib, shox va novdalar chiqarib, tomir otib o‘sadigan ko‘p yillik o‘simlik»; gulladi – «o‘simlikning gul ochishi».

Paradigmatik struktur ma’no

O‘xshashligi asosida o‘zaro bog‘liq va oppozitsiyada bo‘lgan bir jinsli leksik birliklarning muayyan guruh (paradigma) hosil qiluvchi, ketma-ket bo‘lmagan munosabatini ifodalaydi. Paradigmatik ma’no leksik birlikning guruhdagi (paradigmadagi) boshqa leksik birliklar munosabatini aks ettiruvchi ichki xususiyatidir.

Leksik paradigmalarga sinonimik qatorlar(bosinqiramoq, alahlamoq, alahsiramoq), antonimik juftliklar (katta -kichik), leksik-semantik guruhlar (masalan, ro‘zg‘or buyumlari nomlari), mazmuniy maydonlar (vaqt, makon, shaxs nomlari) misol bo‘la oladi.

hafta leksemasining signifikativ va paradigmatik struktur ma’nosi