2. mavzu: Leksik semantika

Onomasiologik aspekt
Ma’no	Shakl (belgi)
	Shakl (belgi)
	Shakl (belgi)

Onomasiologik aspekt
Ma’no	Shakl (belgi, so’z)
“odam boshining old tomoni”	Yuz
	Bet
	Chehra
	Aft

Semasiologik kategoriyalar	Misollar
Bir ma’nolilik	o’n, Toshkent
Ko’p ma’nolilik	ko’z, bosh.
Omonimiya	Yuz (odamning yuzi). II. Yuz (yuz so’m)

Onomasiologik kategoriyalar	Misollar
Sinonimiya	Kulmoq jilmaymoq, tirjaymoq “kulgi ifodalamoq”
Antonimiya	Katta-kichik, baland-past “belgining me’yordan ortiq yoki kamligi”
Konversiya	kurash (ot) kurash (fe’l) “ikki kishi o’rtasidagi olishuv” (so’z yasalishi bilan bog’liq) daydi, qari…
Mazmuniy maydon	Qayin, tol terak, archa, o’rik, olma, majnuntol “daraxt” semasiga ko’ra bir semntik maydonga birlashadi.

Leksik ma’no va nom o’rtasidagi bog’lanish

• Asosan shartli (leksik ma’noga ma’lum bir nom jamoa tomonidan shartli biriktiriladi)
• Tabiiy (nom ma’nodan yoki ma’no nomdan kelib chiqqanligi)
• Shaklsiz ma’no ma’nosiz shakl bo’lmaydi. (qog’oz varag’ining ikki tomoni kabi)

Tilda ma’no va nom o‘rtasidagi bog‘lanish tabiiy emasligiga, ya’ni birining ikkinchisidan kelib chiqmasligiga asosan quyidagilar sabab bo‘la oladi

• Bitta ma’noning turli tillarda har xil nomlar bilan ifodalanishi.Muayyan bir ma’no har bir tilda o‘zgacha nomga ega. Masalan, «onaning yokidadaning onasi» buvi, babushka, grandmother.
• Sinonimiya hodisasining mavjudligi. Bir tilning o‘zida ham muayyan ma’no birdan ortiq nomga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, o‘zbek tilida «Aldab, chalg‘itib, har qanday ishni o‘z foydasiga hal qiladigan, makr-hiylaga usta» ma’nosi 15 ta leksemada ifodalangan: ayyor, mug‘ombir, hiylagar, quv, ustomon, makkor, dog‘uli, mo‘ltoni, qilvir(i), shayton, tulki, tullak, xirpa, maston.
• Ko‘p ma’nolilik va omonimiya hodisalarining mavjudligi.

Ma’no va nomning tabiiy bog’lnishi

Taraq-turuq, qasir-qusur, miyovlamoq, vovullamoq, uvullamoq, sharshara, vov-vov, kakku.

Ogden va Richardslarning keltirgan semantik uchburchagi

belgining mundarijasi, tushuncha, ma’no

nom -------------------------------------denotat

Chizmadagi nomlanayotgan predmet va belgini birlashtirib turuvchi uzuq-uzuq chiziq denotat va nom o’rtasidagi bog’lanish to’g’ridan-to’g’ri emas, balki tushuncha orqali ekanligini ko’rsatadi.

belgining mundarijasi, tushuncha, ma’no

Ayrim adabiyotlarda semantik uchburchakning yuqorisidagi burchagida tushunchaning o’zi ko’rsatiladi.

tushuncha

Ma’no

nom-----------------------------------------denotat

Leksik ma’no belgi-tushuncha munosabatigina emas, balki alohida til hodisasi bo’lib, voqelikning maxsus lisoniy in’ikosidir.