2-Mavzu. Galaktikamiz haqida umumiy ma’lumotlar

2-Mavzu. Galaktikamiz haqida umumiy ma’lumotlar

Yulduzlar soni. Zamonaviy hisob-kitoblarga ko'ra, galaktikada 200 dan 400 milliardgacha yulduz mavjud. Ularning asosiy qismi tekis disk shaklida bo'ladi. Somon Yo'li Galaktikasida, shuningdek, 25-100 milliard orasida jigarrang mitti yulduzlar bor.

Massasi. Galaktika massasining aksariyat qismi yulduzlar va yulduzlararo gazda emas, balki o’zidan yo'qlik chiqarmaidigan qorong'u materiyadan iborat galo qismidadir, shuning uchun ham Somon Yo'li massasini aniqlash ancha murakkab masala. 2009 yil yanvar holatiga ko'ra, Galaktikaning massasi 3⋅10¹²  Quyosh massasiga, yoki 6⋅10⁴² kg ga teng deb baholandi. Kanadalik astrofiziklar tomonidan 2016 yil may oyida e'lon qilingan hisob-kitobda Galaktikaning massasi atigi 7⋅10¹¹ Quyosh massasida aniqlandi.

Astronomlar 2019 yilda “Gaia” va “Habbl” teleskoplaridan olingan yangi ma'lumotlarini birlashtirilib Galaktika markazidan 129000 yorug'lik yili radiusida 1,5 ⋅10¹²  Quyosh massasiga teng ekanligini aniqlashadilar.

O’lchami. Galaktikaning diametri taxminan 30 ming parsek ( 100000 yorug'lik yili) bo'lib, o'rtacha qalinligi taxminan 1000 yorug'lik yili. APOGEE va LAMOST missiyalari tomonidan o'tkazilgan tadqiqotlar statistik tahlilidan so'ng Kanar Astrofizika Instituti tadqiqotchilari Somon Yo'li diskining diametri 200000 yorug'lik yiliga teng degan xulosaga kelishdi.

Disk. Faqat 1980-yillarda astronomlar Somon Yo'li oddiy spiral galaktika emas, balki barli spiral galaktika deb taxmin qilishdi. Ushbu taxminni 2005 yilda Lyman Spittser kosmik teleskopi tasdiqladi, bu galaktikamizning markaziy bari avvalgi taxminlarga qaraganda kattaroq ekanligini ko'rsatdi. Olimlarning fikriga ko'ra, galaktika markaznidan turli yo'nalishlarga cho'zilgan galaktik diskning diametri taxminan 100000 yorug'lik yili. Galo bilan solishtirganda, disk sezilarli darajada tez aylanadi. Uning aylanish tezligi markazdan turli masofalarda bir xil emas. U markazdan noldan 200-240 km/sek gacha tezlikda undan 2000 yorug'lik yili masofasida tez ko'tariladi, keyin biroz pasayadi, yana taxminan bir xil qiymatga ko'tariladi va keyin deyarli doimiy bo'lib qoladi. Diskni aylantirish xususiyatlarini o'rganish uning massasini aniqlashga imkon berdi, bu Quyosh massasidan150 milliard marta katta ekanligi ma'lum bo'ldi.Disk tekisligi yaqinida yoshi bir necha milliard yildan oshmaydigan yosh yulduzlar va yulduz guruhlari to'plangan. Ular tekislik komponenti deb ataladigan tarkibiy qismni hosil qiladi. Ular orasida yorqin va issiq yulduzlar juda ko'p. Galaktik diskdagi gaz, asosan, uning tekisligiga yaqin joyga jamlangan. U notekis taqsimlanib, ko'p sonli gaz bulutlarini hosil qiladi - gigant bulutlardan, bir necha ming yorug'lik yiliga cho'zilgan, parsekdan oshmaydigan kichik bulutlargacha.

Somon Yo'lining tashqi qismlarida S-shaklidagi yulduz diski progressiv ravishda o'ralgan spiral struktura ega. Avstraliya Milliy Universiteti olimlari Somon Yo'li diskidagi magnit maydonning kattaligi 15 dan 20 mkg (mikro-gauslar) orasida ekanligini aniqladilar. Kepler kosmik teleskopi kuzatuv ma'lumotlari asosida astrofiziklarning hisob-kitoblariga ko'ra, yulduzlarning 80 foizi joylashgan galaktik qalin diskning o'rtacha yoshi 10 milliard yilga teng.

Balj. Galaktikaning o'rta qismida balj (inglizcha bulge) deb ataladigan balj mavjud bo'lib, u 8300 parsek (27000 yorug'lik yili) atrofida joylashgan. Galaktika yadrosining markazi Sagittarius Constellation ( = 265°, δ = −29°) yo'nalishi bo'yicha joylashgan. Quyoshdan Galaktika markazigacha bo'lgan masofa 8500 parsek (2,62-1017 km yoki 27,700 yorug'lik yili).

Galaktika markazi. Galaktikaning markazida juda katta qora tuynuk paydo bo'ladi (Sagittarius A*) (taxminan 4,3 million M⊙, o'rtacha massa qora tuynuk taxminan 1000 dan 10 000 M⊙ gacha aylanib turadi) va aylanish davri taxminan 100 yil va taxminan bir necha ming kichkina bo'lib, qo'shni yulduzlarga birlashtirilgan tortishish ta'siri ularning g'ayrioddiy traektoriyalar bo'ylab harakatlanishiga olib keladi. Ko'pgina galaktikalarning yadrosida supermassiv qora tuynuklar mavjud degan taxmin mavjud.

Yulduzlarning kuchli konsentratsiyasi Galaktikaning markaziy qismlariga hosdir: markaz yaqinidagi har bir kub parsekda minglab ylduzlar bor. Yulduzlar orasidagi masofa Quyosh atrofidagi ylduzlar orasidagi masofaga qaraganda o'nlab va yuzlab marta kichikdir. Boshqa ko'plab galaktikalar singari, Somon Yo'lidagi massa tarqsimoti shundan iboratki, galaktikadagi aksariyat yulduzlarning orbital tezligi ularning markazgacha bo'lgan masofasiga bog'liq emas. Bundan tashqari, markaziy bardan tashqi aylanaga qadar yulduzlarning odatdagi tezligi 210-240 km/sek. Turli orbitalarda aylanish tezligi keskin farq qiladigan Quyosh tizimida kuzatilmagan bunday tezlikning tarqalishi qorong'u materiyaning mavjudligidan dalolat beradi.

Galaktik barning uzunligi tahminan 27000 yorug'lik yiliga teng deb ishoniladi. Ushbu bardan o'tish moslamasi bizning quyoshimiz va galaktika markazi orasidagi chiziqqa 44 ± 10 daraja burchak ostida galaktika markazidan o'tadi. U asosan juda qadimgi deb hisoblangan qizil yulduzlardan iborat. Barni "Besh kiloparsek halqasi" deb nomlangan doira o'rab olgan. Ushbu halqada Galktika tarkibidagi ko'p miqdordagi molekulyar vodorod mavjud va bizning Galaktikamizda yulduz shakllanishining faol hududidir. Agar biz Andromeda galaktikasidan kuzatadigan bo'lsak, Somon Yo'lining galaktik ko'prigi uning yorqin qismi bo'lar edi. 2016 yilda yapon astrofiziklari Galaktika markazida ikkinchi yirik qora tuynuk topilgani haqida xabar berishdi. Ushbu qora tuynuk Somon Yo'li markazidan 200 yorug'lik yil masofada joylashgan. Bulutli kuzatilgan astronomik ob'ekt diametri 0,3 yorug'lik yili bo'lgan kosmik maydonni egallaydi va uning massasi 100 ming Quyosh massasidan iborat. Hozirda ushbu ob'ektning tabiati aniq aniqlanmagan - u qora tuynukmi yoki boshqa ob'ektmi. 2018 yilda Chandra rentgen kosmik laboratoriyasining kuzatuv ma'lumotlari asosida Galaktika markazidagi 12 ta kichik massali rentgen qo’shaloq systemalari topildi, ulardan biri katta ehtimollik bilan qora tuynuk bo'lishi mumkin. Ehtimol, kompakt Sagittarius A radio manbasiga bog’liq bo’lgan, o'ta massiv qora tuynukdan 1 parsek masofada 10-20 ming qora tuynuklar bo'lishi mumkin.