2-Mavzu. Galaktikamiz haqida umumiy ma’lumotlar

3-§. Tarqoq to’dalarining umumiy xususiyatlari

Yulduzlar to’dasi - bu kelib chiqishi umumiy bo’lgan va galaktikaning tortishish maydonida yahlit harakatlanadigan, o’zaro tortishish kuchi bilan bog'langan yulduzlar guruhi. Ba'zi yulduz to’dalarida yulduzlardan tashqari, gaz yoki chang bulutlari ham bor. Yulduz to’dalari morfologiyasi (ya’ni, tashqi shkli) ga ko'ra tarixan ikki turga bo'linadi – sharsimon va tarqoq. (2011 yil iyun oyida sharsimon va tarqoq to’dalarning xususiyatlarini jamlashtirgan to’dalarning yangi sinfi kashf etilganligi ma'lum bo'ldi). Gravitatsion jihatdan bir-biriga bog'liq bo'lmagan, yoki kuchsizroq bog'langan, kelib chiqishi bilan birlashtirilgan yosh yulduzlar - yulduzlar assotsiatsiyasi deb ataladi.

Guruhlashda yulduzlarning xarakterli soniga koʻra quyidagi ketma-ketliklarni tuzish mumkin: yakka yulduz – qo’shaloq yulduz – karrali sistema – yulduzlarning tarqoq to’dalari - yulduzlar birlashmasi (assotsiatsiyasi) – sharsimon to’dalar - galaktika - galaktikalar guruhi - galaktika to’dalari - galaktikalar o’tarto’dalari.

Tarqoq to’dalarning guruhlariga, ularning yorqin yulduzlari bevosita ko'zga ko'rinadigan - Giadalar va Pleyadalarni misol qilib keltirish mumkin. Saraton yulduzlar turkumidagi Yasli to’dasini kuchli durbinlar bilan ko'rish mumkin. Hozirgi vaqtda Galaktikada ushbu sinfga tegishli 1700 dan ortiq ob'ektlar aniqlangan va Galaktikada hammasi bo’lib tagacha tarqoq to’dalar bo'lishi mumkin, buni Tarqoq to’dalarni, cheklangan hajmda yulduz shakllanishining bitta harakati paytida tug'ilgan yulduzlar guruhi deb taxmin qilish mumkin. Shu bilan birga, tarqoq to’dalarda bir necha o'ndan bir necha minggacha yulduzlar mavjud.

Tarqoq to’dalarning nomlari 20-asr davomida shakllana boshlagan. Yaqin atrofdagi bir nechta to’dalar o'zlarining tarixiy nomlariga ega: Plryadalar (Pleiades), Giadalar (Hyades), Yasli (Nursery Cluster), “Olmosli quti” (Jewelry box with diamonds) janubiy to’dalari - NGC 4755.

Tarqoq to’dalarning tasvirlari I.4-6 rasmlarda keltirilgan.


I.4-rasm. Pleyada tarqoq to’dasi.
Pleyadalar osmondagi eng mashhur yulduz to’dalaridan biridir. Ushbu to’dalarni, hatto yorug'lik juda ko'p bo'lgan shaharda ham bevosita ko'z bilan osongina ko'rish mumkin. Pleyda to’dalari ba'zan "Etti opa-singillar - Seven Sisters" deb nomlanadi, katalogda u M45 deb belgilailangan. Bu eng yorqin va eng yaqin tarqor to’dalardan biridir. Pleyada to’dalari 3000 dan ortiq yulduzni o'z ichiga olagan va Quyoshdan 400 yorug'lik yili uzoqlikda joylashgan.
Uning o’lchami 13 yorug'lik yilini tashkil etadi. Fotosuratda to’dalarning yorqin yulduzlari atrofida nurlarni qaytaruvchi ko'k rangli tumanliklar aniq ko'rsatilgan. Pleyadalarda zaif, kichik massali jigarrang mitti yulduzlar topilgan.


I.4-rasm. Giada tarqoq to’dalari.
Giada tarqoq to’dasi Quyoshga eng yaqin bo’lgan yulduz to’dalaridan biri. Giada tarqoq to’dasi yetarli darajada yorqin bo’lib, u ming yillar ilgari kuzatilgan. Biroq, u qo'shni Pleyada to’dasi (M45) kabi juda yorqin va ixcham emas. I.4-rasmda Giadaning chuqur tasviri ko'rsatilgan. Rasmda tasodifan aks etib qolgan xira tumanliklarni ham ko’rish mumkin. Ko’rish maydonidagi eng yorqin yulduz – Ho’kiz burjidagi ho’kiz ko'zini belgilovchi sariq Aldebaran. Aldebaran bizdan 65 yorug'lik yili uzoqroqda bo’lib, bu taxminan 150 yorug'lik yili uzoqlikdagi joylasgan Giada yulduzlar to’dasi bilan bog'liq emas. Markaziy Giada yulduzlari taxminan 15 yorug'lik yili atrofidagi hududga tarqalgan. Bu to’da taxminan 625 million yil oldin shakllangan. Ehtimol, bu to’daning, oddiy ko'z bilan ko'rish mumkin bo'lgan Saraton yulduz turkumidagi tarqoq to’da (Yualar to’dasi - the Hive cluster) M44 bilan kelib chiqishi umumiy bo’lishi mumkin. Buni M44 ni koinotdagi harakatining yo'nalishi va bu ikki to’dalarning yoshlarini juda yaqinligidan taxmin qilisa bo’ladi.

I.5-rasm. Yasli tarqoq to’dalsi.

Yasli tarqoq to’dasi Yerdan 677 yorug’lik yiliga teng masofada joylashgan. Bu to’da Katta Ayiq oqimi, Giada va Pleyada to’dalaridan keyin Yerga eng yaqin bo’lgan to’dalardan hisoblanadi. Uning yoshi taxminan 730 million yilga teng. U 200 ga yaqin yulduzlardan iborat bo’lib, ularning eng yorqini oltinchi yulduz kattalikga ega. Bu to’daning eng yorqin yulduzlaridan biri Saraton yulduz turkumining , shuningdek, 41 Saraton deb ham yuritiladi. Yasli o’zining ko'p jihatlari bilan Giadaga o'xshab ketadi, masalan, ular samoda bir xil yo'nalish va harakatlanish tezligiga ega. Bu o’hshashlik ikkala to’dani ham bir xil yulduzlararo bulutdan paydo bo'lganligini anglatishi mumkin.

2012 yilda astronomlar birinchi marta ushbu to’da yulduzlarida Pr 0201 va Pr 0211 sayyoralarini ro'yxatdan o'tkazdilar. Keyinchalik Kepler kosmik teleskopi yordamida yana oltita sayyora va sayyoralikga nomzod topildi.