I – bob. Yulduzlarning paydo bo’lishi va evolyutsiyasi

I – bob. Yulduzlarning paydo bo’lishi va evolyutsiyasi
1.1. Yulduzlarning gaz va chang bulutlaridan kondensatsiyalanishi.

Yulduzlarning yoshi 10⁶ yillardan (tarrqoq yulduz to’dalari va asosiatsiyalari) dan boshlab 10 ¹⁰ yilgacha (sharsimon shakildagi to’da yulduzlari uchun) bo’lishi mumkin. Ko’pchilik kuzatuvchilar fikricha yulduzlar yuluzlararo fazodagi diffuz gazlardan kondensatsiyalanadi. Bunday yosh yulduzlar galaktika yelkalaridagi gaz va chang ko’p bo’lgan sohalarda taqsimlanishi bilan tasdiqlanadi. Diffuz tumanliklar galaktika yelkalarida magnit maydon yordamida muvozanatda turadi. Bunday kuchsiz maydon yordamida yulduzlarni muvozanatini saqlab bo’lmaydi. Shuning uchun qari yulduz qoldiqlari bilan kuchsiz bog’langan bo’ladi. Yosh yulduzlar ko’p hollarda to’dalarni tashkil etadi, masalan Orion yulduz to’dasi, unga bir necha ming yosh yulduzlar kiradi. To’dalar yosh yulduzlardan tashqari katta miqdordagi gaz va chang joylashgan bo’ladi. Bunday to’dalardagi gaz tez kengayadi, bundan oldin gaz nisbatan zich gaz massasidan iborat bo’lgan.

Diffuz tumanlikdan yulduzlarni kondensatsiyalanish jarayoni hali ohirigacha ma’lum emas. Agar gaz va chang bilan to’ldirilgan ma’lum hajmdagi muhit massasi ma’lum kritik kattalikdan oshsa bu hajmdagi muhit gravitatsiya kuchi ta’siri ostida siqila boshlaydi. Bu jarayonga gravitatsion kondensatsiyalanish jarayoni deyiladi. Kritik massa kattaligi zichlikga, temperaturaga va o’rtacha molekulyar og’irlikka bog’liq bo’ladi. Hisoblashlarni ko’rsatishicha diffuz materiyani zichligi yetarlicha katta bo’lgandagina yulduzlar kondensatsiyalanishi yetarli sharoitlar tasodifiy fluktuatsiyalar natijasida holsil bo’ladi, lekin qayd qilish mumkinki muhit zichligini oshishi ma’lum regulyar jarayonlar natijasida vujudga kelishi mumkin. Diffuz materiyaning eng zich sohalari globulalar yani fil hartumlari otning boshi shaklidagi tumanlik bo’lsa kerak. Globulalar va fil hartumlari yorqin tumanliklar fonida kuzatiluvchi tiniqmas qora kompakt tuzulishlaridir. Globulalar aylanma yorug’ halqa shaklida bo’lib, filning hartumlari teng polosa shaklida bo’lib yorug’ materiya ichida ko’rinadi. Globulalar va fil hartumlari yulduzlarni boshlang’ich avlodlari bo’lsa kerak, lekin buni to’g’ri isboti hali mavjud emas. Teskari isboti uchun kometa shaklidagi tumanliklarni olish mumkin. Bunday tumanliklar kometa dumi konusi shaklida ko’rinadi. Odatda bunday tumanlikni boshida T Buzoq Tipidagi yosh siqiluvchi yulduz joylashgan bo’ladi. Bunday yulduz tumanlik ichida kondensatsiyalangan degan fikrlar mavjud. Shu vaqtda yulduzni o’zi formasiga ko’ra “fil hartumini” eslatadi. Yulduzlar hosil bo’lish jarayonida hali ko’p narsalar nomalumligicha qolyaoti. Barcha izlanuvchi olimlar ham yulduzlar gaz va chang bulutlaridan kondensatsiyalanganligiga ishonmaydi. Akademik Ambarsumyan fikriga ko’ra yulduzlar zichligi katta bo’lgan boshlang’ich paytda ko’rinmaydigan nomalum tabiatli muhitni kengayishi natijasida hosil bo’lgan. Lekin ko’pchilik olimlar yulduzlar gaz va changli muhitdan kondensatsiyalanganligiga ishonadi.