2-мавзу. Фалсафий тафаккур тараққиёти босқичлари: Шарқ фалсафаси

3. XIX аср охири ва XX аср бошларида Марказий Осиёда илғор фалсафий, ижтимоий-сиёсий фикрлар. Туркистон (Марказий Осиё тушунчаси остида кўпинча Туркистон тушунилади) халқларининг бой ижтимоий-фалсафий, диний-ахлоқий, маданий тараққиётида XIX аср биринчи ярми, ХХ аср биринчи чорагидаги давр ўзининг ниҳоятда сермазмун ва инқилобий суронлилиги, ғоявий-назарий ва мафкуравий ҳаракат шаклларининг хилма-хиллиги билан ажралиб туради. Бу ҳолат ижтимоий тараққиётнинг ўзига хос йўналиши эди.
Шарқ истилоси билан боғлиқ уйғониш ҳаракатлари ҳақида фикр билдирар эканмиз, осиёцентризм таълимотига қисқача тўхталиб ўтишга тўғри келади.
Осиёцентризм. ХХ асрларга келиб тарихий фактик материаллар асосида маънавият, маърифат, маданиятнинг ўчоқлари Европа эмас балки Осиёдир деган ғоялар шакллана бошлади. Биз бундай қарашларни шартли равишда “осиёцентризм” деб аташимиз мумкин. Умумий ва генерал фикр шундан иборатки, бутун тарих давомида инсоният ривожининг энг асосий худуди Осиё эканлигидадир. Асосий ва муҳим маданий ютуқлар илк марта Европада эмас, балки айнан осиё мамлакатларига тегишлидир. Жамиятнинг ривожланган ва мураккаб шакли бўлмиш давлатнинг ҳам шаклланиши Осиё континетининг бир қанча жойларида пайдо бўлган эди.
Иудаизм, зардўштийлик, дунёвий динлрадан: буддавийлик, христианлик ва ислом динларининг келиб чиққан жойи ҳам Осиё мамлакатларидир. Диний муносабатларда ҳам Европа анча вақтгача мажусийлик ҳолатларини сақлаб турган эди. Еропада Осиёдаги каби диний фаоллик кузатилмайди. Моҳиятан, оз-моз мустақил динларнинг шаклланиши Европада кеинги даврларга тўғри келади.
Фалсафа ва фан соҳаларида ҳам устунлик Осиё минтақаларига тўғри келар экан. Фаннинг ватани тарихадан маълумки Икки дарё оралиғи ҳисобланади, шумерлар бир қатор фанларнинг, яъни математика, астрономия, тиббиёт, металлургия билмларнинг асосларини шакллантирган эдилар. Қадимги Ҳиндистон, Хитой ва Яқин Шарқ халқлари фанларнинг тараққиётига жуда катта ҳисса қўшганлар. Бунгаўхшаш мисолларни жуда кўплаб келтиришмиз мумкин. Хуллас, мана шу каби Осиё халқллари томонидан фан ва маданиятга қўшган салмоқлқли ҳиссаларини ўта жарада мутлақлаштириб юбориш ва агарда Осиёдаги цивилизация бўлмаганда Европада ҳам цивилизация бўлмас эди деган ғоя Осиёцентризмнинг моҳиятини ташкил этади.