2-ma’ruza. Ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish vositalari. Reja: 1

Elektr dvigatelning quvvatini tanlash. 
Ish mashinasining yuklama 
tasviriga asosan elektr yuritma dvigatelning quvvati topiladi va katalogdan 
taxminiy dvigatel tanlanadi. So’ngra tanlangan dvigatel va elektr yuritma 
sistemasining parametrlarini hisobga olib, berilgan texnologik rejim uchun 
dvigatel quvvati kayta hisoblanadi. Bunda dvigatel quvvati talab etilganidan 
kichik bulsa, ish mashinasi imkonidan to’la foydalanilgan taqdirda dvigatel 
ortikcha yuklanib, ishdan chiqishi mumkin. Agar dvigatel quvvati talab 
etilganidan katta bulsa, ish mashinasi imkonidan tula foydalanilgan takdirda 
dvigatel ortikcha yuklanib, ishdan chiqishi mumkin. Agar dvigatel quvvati talab 
etilgandan katta bo’lsa elektr yuritma ko’rsatkichlari pasayib, quvvat isrofi 
kupayadi. Dvigatel to’g’ri tanlansa ish mashinasi va elektr yuritmadan optimal 
foydalaniladi, demak, bu masala muxim texnika-iktisodiy ahamiyatga egadir. 

Dvigatel quvvatini qizishiga karab tanlash. 
Ish mashinasi ko’pincha 
o’zgaruvchan yuklama bilan ishlaydi. SHu sababli elektr dvigatel cho’lgamidan 
o’tadigan yuklama toki ham turlicha bo’ladi. Bunda Joulь-Lents konuniga 
muvofik dvigateldagi cho’lg’amning qizishiga sarflanadigan quvvat isrofi 
yuklama tokining kvadratiga proportsional, ya’ni Q=ΔPt=I
2
Rt bo’ladi. Agar 
texnologik talabga muvofiq qayta-qayta ishga tushirilib va to’xtatilib turilsa, 

---

dvigatelda ajraluvchi va uni qizdiruvchi quvvat isrofi ishga tushirishdagi tokning 
nominal tokdan kattaligi hisobiga yana ham ko’payadi. Dvigatelning qizishga 
sarflanadigan va tashki muxitga uzatiladigan issiqlik energiyasi ma’lum vaqtdan 
so’ng o’zaro tenglashib, qizish harorati turgun bo’lib qoladi. Bu haroratning 
me’yorli kiymati, asosan dvigatel cho’lg’amlarining izolatsiyasi materialiga va 
uning sifatiga karab belgilanadi.

Agar elektr dvigatel ortikcha yuklanib ishlasa, uning izolatsiyasi tezda 
ishdan chikib, dvigatelning xizmat davri keskin qisqaradi. Dvigatelning quvvati 
ham, asosan, uning cho’g’amlari izolyatsiyasi me’yorli qizishi bilan aniqlanadi. 
SHu sababli katalogdan tanlangan dvigatelning quvvati hisoblab topilgan 
quvvatiga teng yoki undan bir oz kattarok bo’lishi kerak. Katalogdan tanlangan 
dvigatel ko’rsatkichlari yuklama tasviridagi maksimal va ishga tushirish 
momentlari bilan solishtiriladi. Bunda tanlangan dvigatelning maksimal (M
maks
) 
va ishga tushirish (M
isht
) momentlari talab etilganidan kichikrok bulsa, katalogdan 
bir shkala yuqori quvvatli dvigatel tanlanadi.

Tuzilishiga karab dvigatel tanlash. Elektr dvigatellar, tuzilishiga ko’ra, 
ochiq, himoyalangan va berk turlarga bo’linadi. Elektr yuritmalar uchun dvigatel 
turi ish mashinasining ishlash joyi, sharoitiga qarab tanlanadi. Masalan, ochiq, 
ya’ni tokli va aylanuvchi qismlari tashqi muxit ta’siridan himoyalanmagan 
dvigatellar changsiz, kuruk va yongin xavfi bulmagan binolardagi yuritmalarga 
kuyiladi. Tokli va aylanuvchi qismlari yuqoridan tikka yoki 45
0
burchak ostida 
tushadigan suv, yomgir tomchilari va boshka kattik jismlardan saklangan dvigatel 
himoyalangan dvilatel deyiladi. Bunday dvigatellar odatda usti yopik, ba’zan usti 
ochiq joylarda ham qo’llanilishi mumkin. Korpusi jips berkitilgan dvigatel berk 
dvigatel deyiladi. Bunday dvigatellar tashki muxit ta’siridan xoli, muxit esa 
dvigateldan chiqishi mumkin bulgan uchkunlardan himoyalangan buladi. Ochiq 
va himoyalangan dvigatellar uz uqiga urnatilgan ventilyator bilan sovitiladi, berk 
dvigatellarni sovitish uchun esa tashqi ventilyatordan foydalaniladi. 

Dvigatellarni tipiga karab tanlash. Elektr yuritmalarda asosan qisqa 
tutashtirilgan rotorli asinxron dvigatellari qo’llaniladi. Bunday dvigatellar dastlab 
A va AO seriyalarda chiqarilgan. Keyinrok A va AO seriyali motorlar 
takomillalshtirilib, A2 va AO2 seriyali tiplari uzlashtirilgan. Xozirgi paytda 
asinxron motorlarning yanada takomillashgan 4A seriyadagi tiplari ishlatilmokda. 
4A seriyali asinxron motorlar ilgarilariga nisbatan kuyidagi afzalliklarga ega: 
massasi 18% kamaytirilgan, gabarit (hajm) ulchamlari kichraytirilgan, aylanish 
uki pastrokda urnatilgan, ishga tushirish momenti oshirilgan, shovqin va tebranish 
darajasi pasaytirilgan, montaji kulaylashtirilgan, foydali ish koeffitsienti 
oshirilgan, 
quvvatlar 
shkalasi 
va 
ulchamlari 
xalkaro 
standartlarga 
yakinlashtirilgan. Bu tipdagi motorlar muxit haroratining +200 dan -400 
chegarasidagi o’zgarishlarga hisoblangan nominal rejimi esa +250 4A seriya 
asosida asinxron motrlarining qishloq xujaligi modifikatsiyasi ham uzlashtirilgan. 
Ularda ishga tushirish momenti, qishloq xujaligidagi ogir sharoitlarni hisobga 
olib, yanada oshirilgan, chulgamlarining izolatsiyasi esa turli yemiriluvchi 
moddalarga va namga chidamli kilib chiqarilgan. R=0,12-0,37 kVt quvvatli 
motorlar 220g’380 V va 380g’660 V kuchlanishga; R=132-400 kVt lilar esa 
380g’660 V kuchlanishga hisoblab chiqariladi. 

---