takomillashtirish va o‘zini o‘zi bilish yo‘li bilan erishiladi. O‘z mohiyatini bilish
jarayonida inson o‘zida ilohiy unsurlar mavjudligini, Allohni bilishning birdan-bir
to‘g‘ri usuli o‘zini o‘zi bilish, ya‘ni o‘zlikni anglash ekanini tushuna boshlaydi.
Biroq bilishning bu darajasiga etish uchun odam o‘zini butunlay o‘z o‘zligini
anglashga baxshida etishi lozim. U so‘fiycha turmush tarzini tanlashi, shuningdek
haqiqat sari yo‘l tutgan kishilarga qo‘yiladigan ayrim boshqa talablarni bajarishi
darkor. Mo‘‗tadil so‘fizm vakillari qatoriga Xorisi Muhosibiy, Abulqosim
Kushayriy, Abu Homid G‘azzoliy va boshqalar kiradi. Ular so‘fiy shariat
chizig‘idan chetga chiqmasligi, uning barcha so‘zlari va ishlari Qur‘oni karim
aqidalari va Muhammad payg‘ambar hadislariga muvofiq bo‘lishi lozim, deb
hisoblaydilar.
«Vahdati vujud» (borliqning birligi) nuqtai nazarida turuvchi so’fiylar
so’fizmning ashaddiy tarafdorlari hisoblanadi. Ular Haqiqat (Alloh) va tabiatni bir
deb qaraydilar. Tabiat ilohiy emansipatsiya oqibatidir. Inson bu emansipatsiya
zanjirida oxirgi bo‘g‘inni egallaydi. U nafaqat Haqiqat (Alloh)ni bilish darajasiga
etadi, balki o‘zi ham Haqiqat – «Alloh»ga aylanadi. So‘fiylikning bu tariqat
vakillari yashirin, sirli narsalarni bilishni afzal ko‘rib, shariat aqidalari va
me‘yorlarini tan olmaganlar.
So‘fizm Allohni tabiat bilan uzviy deb qaraydi. Uni insonni qurshagan tashqi
dunyoda mavjud har bir narsa bilan tenglashtiradi va ularda Allohning siymosi,
mohiyatini ko‘rib, tabiat, atrof muhit sari, uning sirlarini ochish tomon, bu yashirin
hodisalarning har birida ilohiy haqiqat belgisi, mohiyatini topish va bilish
maqsadida muayyan qadam tashlaydi. So‘fizmdagi Allohni bilishda bilish usullari
va vositalari sifatida vahiy va ilhom amal qiladi. Bu erda sezgilar va aql bilish
vositalari sifatida ishlamaydi. Borliqning birligi tarafdorlari sanalgan so‘fiylarda
panteistik an‘analar ustunlik qiluvchi ta‘limotlarda Allohni bilish nazariyasi bilan
bir qatorda dunyoni bilish nazariyasi ham mavjud bo‘lib, unda bilish ob‘ekti
sifatida moddiy dunyoning o‘zi, bilish vositalari va usullari sifatida esa – sezgilar,
aql, kuzatish, taqqoslash, so‘zning tor ma‘nosidagi tajriba amal qiladi. Garchi ular
bilishning turli shakllarini tan olsalar-da, mohiyatlar mohiyati (Alloh)ni bilish
darajasi to‘g‘risida so‘z yuritilgan hollarda bilish shakllarining ahamiyatini
cheklaydilar. Allohni bilishga faqat Uning karami va nuri yordamida muvaffaq
bo‘linadi. Mutlaq haqiqatning tagiga etish yo‘lidan boruvchi odam (orif) o‘z
oldiga haqiqatni bilish vazifasini qo‘ygan faol individga aylanadi va uzoq
izlanishlar, turli mistik bosqichlar, maqomlardan o‘tish va o‘zlikni anglash
natijasida o‘zida mutlaq haqiqat (Alloh)ni topadi va etuk insonga aylanadi.
So‘fizm ta‘limotiga ko‘ra, haqiqatning tagiga etish uchun odam o‘z ichki dunyosi,
qalbini har xil dunyoviy qusurlardan forig‘ etishi lozim. Bunga erishish uchun u
bir qancha ma‘naviy bosqichlar yoki so‘fiylar ta‘biri bilan aytganda maqomlardan
o‘tishi darkor. Bilish va ma‘naviy sayohat yo‘lida odamga uning tafakkuri yo‘l
ko‘rsatadi. Ko‘rsatilgan bosqichlarning har biridan o‘tish natijasida odam axloqiy
va ma‘naviy jihatdan takomillashadi va haqiqatni bilishga yaqinlashadi.
Do'stlaringiz bilan baham: