2-Ma’ruza: Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari: Sharq va G’arb
falsafasi. falsafasi.
Reja:
1. Hindiston va Xitoy falsafasi.Qadimgi Yunoniston falsafasi
2. O‘rta asr Sharq va G‘arb falsafasining o‘ziga xos xususiyatlari.
3. Yangi davr falsafasi rivojidagi ijtimoiy siyosiy sharoit.
4. Yangi davr G‘arb va Sharq falsafasidagi asosiy muammolar
Qadimgi SHarq va G’arb falsafasi vujudga kelishi va rivojlanishining
umumiy qonuniyatlari. Qadimgi SHarq va G‘arbda shakllangan falsafa
insoniyatning ilm, fan, ma‘naviy taraqqiyotining debochasi hisoblanadi. Ularning
rivojlanishi, o‘ziga xosligi va betakrorligidan qat‘iy nazar, ayrim umumiy
qonuniyatlarga ega.
Falsafa tarixi haqida fikr yuritishdan avval falsafa fanining bilish nazariyasi,
qonun va kategoriyalari, tamoyillari, inson falsafasi, jamiyatni falsafiy anglash, uni
ilmiy bilish va ilmiy boshqarish muammolari, insoniyatning istiqboli falsafa bilan
mafkura o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik, o‘zaro ta‘siri kabi masalalar haqida
talabalarga ma‘lumot berish lozim.
Falsafa tarixi fani bo‘yicha talabalarga ma‘lumot berishda, falsafiy
dunyoqarash, inson faoliyatining asl maqsadi, mazmuni va mohiyati, moddiy
borliq va ijtimoiy hayot o‘rtasidagi o‘zaro qonuniyatlar, aloqadorlik to‘g‘risida
ma‘lumot berishi darkor.
Falsafa tarixining shakllanishi va rivojlanishi, tarkibiy tuzilishining tarixiy
bosqichlari, sinfiylik, xukm surgan davrda insonlarni xaqqoniylik, xalollik
yo‘lidan chalg‘itib, g‘ayri ilmiy fikrlar ya‘ni ―Evropotsentrizm‖, ―Osiyosentrizm‖
g‘oyalarni ilgari surganliklari, G‘arbni SHarqdan ustun turishi haqidagi fikrlari
ilmiy asosga ega bo‘lmaganligi sababli bu g‘oya chok-chokidan so‘kilganligi
to‘g‘risida, hozirgi davrning ilmiy, falsafiy, diniy manzarasi, falsafa tarixining
asosiy yo‘nalishlari, oqimlari va maktablari, dunyoning globallashuvi,
insoniyatning ekologik va boshqa global muammolari haqida tasavvurga ega
bo‘lishi lozimligi.
Falsafa tarixi fanini o‘rganishda talaba dunyoqarash tushunchasi, uning
mohiyati va mazmuni. Dunyoqarashning tarixiy shakllari. Mifologik dunyoqarash
va uning xususiyatlari. Diniy dunyoqarash, uning xususiyatlari va ularning jamiyat
hayotidagi
o‘rni. Falsafiy dunyoqarash – olam haqidagi yaxlit va
sistemalashtirilgan bilimlar majmuasi. Falsafiy qarashlarning o‘ziga xos
xususiyatlari. Nazariya bilan amaliyotning birligi – falsafiy dunyoqarash tamoyili
ekanligi. Qadimgi Misr va Bobilda diniy - falsafiy fikrlarning shakllanishi va
rivojlanishi. Dastlabki ilmiy fikrlarning shakllanishida aniq fanlar – astronomiya,
matematika, tabiatshunoslikning rivoji va ularning xalq hayoti bilan chambarchas
bog‘liq bo‘lgan ilmiy fikrlarning o‘ziga xos yo‘nalishda, amaliy xarakterda,
xukmron mifologik tasavvurlar an‘analariga bog‘liq holda rivojlanganligi.
Xukmron dunyoqarash mifologik xarakterda bo‘lganligi. Fikrimizning tasdiqi
sifatida ―Xo‘jayinning o‘z quli bilan suhbati‖, ―Arfis qo‘shig‘i‖, ―O‘z ruhi bilan
suhbat‖, kabilarni olish mumkin.
O‘tmish falsafiy ta‘limotlar tarixini bosib o‘tilgan bosqich sifatida o‘rganish
hozirgi davrda katta ahamiyat kasb etishini yodda tutmoq darkor. Bizning
fikrimizcha falsafa bu ilmning shunday bir qismiki u na faqat yangi fanlarni tarixiy
sharoitlarni, tabiiy ilmiy kashfiyotlarni tadqiq etish bilan taraqqiy etib qolmay
balki o‘zining falsafa tarixini anglash va yana qayta anglash yo‘li bilan rivojlanadi.
Falsafa tarixi bu ham falsafiy, ham tarixiy fandir. Falsafiy tarixshunoslik
tushunchasidir. Falsafa tarixi falsafaning turli tamoyillari to‘g‘risidagi fandir.
Falsafa tarixi predmetni o‘rganishda falsafa bilan falsafa tarixining o‘rtasidagi
munosabatni ko‘rish kerak. Falsafa tarixining turli tamoyillari to‘g‘risida, Gegel va
uning ilmiy falsafa tarixining yuzaga kelishdagi roli haqida so‘z yuritish lozim.
Talaba, shuningdek falsafa tarixida milliylik va baynalminalikning dialektik
birligi to‘g‘risida muhim dasturul amalligini tushuntirish lozim.
Dastavval ilmiy falsafiy fikrlar eramizdan avval 2 ming yil avval shakllana
boshlangan. Ilmiy-falsafiy fikrlar diniy-mifologik tushunchalar bilan o‘ralgan edi.
Qadimgi SHarq davlatlarida madaniyat, ilm va g‘oyalarning shakllanishida
kohinlarning roli katta bo‘lgan.
Qadimgi Mirs va Bobilda ilmiy-falsafiy fikrlarning yuzaga kelishi.
Dastavval ilmiy-falsafiy fikrlar eramizdan avval ikki ming yil avval shakllana
boshlagan ilmiy falsafiy fikrlar diniy-mifologik tushunchalar bilan o‘ralgan edi.
Qadimgi sharq davlatlarida madaniyat, ilm va g‘oyalarning shakllanishida
qohinlarning roli katta bo‘lgan. Ma‘lumki, dastlabki ilmiy fikrlarning
shakllanishida Misr va Bobilda aniq fanlar- astronomiya, matematika,
tibbiyotlarning rivoji va ularning xalq hayoti hamda ishlab chiqarish bilan
chambarchas bog‘liq bo‘lgan ilmiy fikrlar Misr va Bobilda o‘ziga xos yo‘nalishda,
amaliy xarakterda, hukmron mifologik tasavvurlar an‘analrga bog‘liq holda
rivojlangan. Hukmron dunyoqarash mifologik xarakterda bo‘lgan.
Mirs va Bobilda falsafiy fikrlarning yuzaga kelishi ta‘riflab, qadimgi Hindiston
hamda Xitoy davlatlarida dastlabki sodda materilistik ta‘limotlarning yuzaga
kelishi to‘g‘risida fikr yuritmoq maqsadga muvofiq bo‘lur edi.
1.
Qadimgi
Hindistonda
diniy-mifologik
ideologiyasi.
―Vedalar‖
braxmanizm ideologiyasining asosiy manbai.
2.
Qadimgi Hindistonda tabiiy-ilmiy bilimlarning rivojlanishi. Sinfiy
kurashning keskinlashuvchi va asosiy falsafiy maktablarning yuzaga kelishi.
3.
Qadimgi Hindistonda idealistik ta‘limotlarning rivojlanishda din va
mifologiyaning ta‘siri.
Birinchidan, Qadimgi Hindistonda jamiyat a‘zolari tabaqalarga (kastalarga)
bo‘lingan edi. Braxmanlar (ruhoniylar davlatni idora qiliuvchilar). 2. Kshtariylar
(xarbiy aristokratiya). 3. Vayshialar (erkin jamoa a‘zolari, ya‘ni noz-ne‘mat
bunyodkorlari.) 4. SHudralar ( past guruhlar bo‘lib, ular jamiyat a‘zolariga kirmas
adilar). Jamiyatning oliy tabaqasi braxmanizm diniy ideologiyasini yartdi va
rivojlantirgan. Bu oqim o‘z mohiyatiga ko‘ra reaksion edi. Vedalar esa
braxmanizm ideologiyaining asosiy manbai hisoblangan. U to‘rt qismdan iborat
edi. 1. Rigveda. 2. Samaveda, 3. YAdjurveda, 4. Atxarvaveda.
Ikkinchidan, ―Vedalar‖ garchand diniy mifologik ruhdagi asar bo‘lishiga
qarmay, unda olam qanday paydo bo‘lgan uningboshi va oxiri bormi. Xudolarning
vazifalari nimadan iborat deyilgan olam haqidagi dastlabki sodda qarashlarni
qarashlarni uchratish mumkin. Vedalarning yakuni hisoblangan Upanishadlar
(Mahfiy ta‘limot) da falsafiy fikrlar bayon etilgan. Eramizdan oldingi VII asrdan –
II asrgacha Qadimgi Hindistonda bir qator falsafiy maktablar, jumladan
CHorvaka-Lokayata, Sankxiya, Vedanta, Vaysheshika, Yoga, Nyaya, Mimansa
kabi maktablarning ta‘limotlari asosiy o‘rin egallagan. Bu maktablarda borliq,
xarakat, olmani bilish masalalari o‘ziga xos ravishda talqin qilingan.
Hindiston bilan bir qatorda qadimgi Xitoyda ham ilm-fan diniy mifologik va
falsafiy fikrlar juda erta shakllanib borgan.
Qadimgi Xitoyda falsafiy ta‘limotlarning yuzaga kelishi. Bu mavzuni quyidagi
reja asosida o‘rgansa bo‘ladi.
Qadimgi Xitoyda quldorlik jamiyatning yuzaga kelishi hamda hamda ―Osiyocha
ishlab chiqarish usuli‖ ning o‘ziga xos xususiyatlari.
Qadimgi Xitoy diniy-mifologik ideologiya haqida.
Qadimgi Xitoy falsafiy maktablari haqida (Konfutsiy, Lao szi YAn CHju
falsafiy maktablari).
Qadimgi Xitoyda sinfiy qarama-qarshiliklar tobora keskinlashuvi tufayli
hukmron sinf o‘z manfaatlarini himoya qilish uchun jonlariga oro kiradigan
g‘oyaviy qurol – dinga suyana boshladilar. Din va iohiy kuchlar to‘g‘risidagi
mistik tasavvurlar qadimgi Xitoyda eramizdan taxminan XX—XV asr ilgari paydo
bhlgan. Qadimgi Xitoy yozma manba‘lari hisoblangan (―Go—YUy‖), (―Qadimgi
davr haqida so‘z‖), ―SHitsain‖ (―Qo‘shiqlar kitobi‖), ―Iqzin‖ (―O‘zgarishlar
to‘g‘risidagi asar‖) va ―In‘fitszin‖ (―Zulmatning garmoniyasi to‘g‘risidagi asar‖)
nomli kitoblardir. Qul egalari diniy ideologiya yordamida podsholar
ilohiylashtirilgan, ular xudoning erdagi vakillari deb e‘lon qilingan, mehnatkash
ommani ezishda dindan qurol sifatida foydalanishar, shu bilan birga falsafiy
fikrlarning shakllanib borish jarayoni ham ifodalangan.
Qadimgi Xitoy madaniy merosining yozma yodgorliklarida mifologik
tasavvurlar ifodalanishi bilan birga ayrim ateistik fikrlar, olamning moddiyligi va
manguligini ta‘kidlovchi fikrlarni ham uchratish mumkin.
Eramizdan oldingi VII-VI asrlarda Xitoyda ham turli falsafiy maktablar yuzaga
kela boshladi. Qadimgi Xitoy falsafiy maktablarni analiz qilishda Konfutsiy (551-
479 yillar) asos solgan falsafiy maktabning axloqiy siyosiy ta‘limotiga e‘tibor
berish kerak.
Konfutsiy etikasining asosiy prinsplari insonparvarlik, adolat, rasm-rusumlarga
rioya qilishlik, sadoqat, donishmandlik to‘g‘risida yuritmoq lozim. Bu ta‘limotning
keyingi falsafiy ta‘limotlarning yuzaga kelishidagi ta‘siri haqida ham gapirmoq
lozim.
Qadimgi Xitoy falsafiy maktablaridan Lao Szi maktabi ham alohida o‘rin tutadi.
Bu falsafiy maktabning asoschisi Li Tan eramizdan avvalgi VI asrda yashab ijod
etgan. Uning ―Dao‖ va ―De‖ ta‘limoti haqida gapirish kerak. ―Dao‖ dunyoning
tabiiy qonuni bo‘lsa, ―De‖ jismlarning sifatidir. SHuningdek, bu falsafiy
ta‘limotdagi stixiyali dialektikaga, bilish nazariyasidagi ratsionalizmga e‘tiborni
jalb etmoq lozim. SHuningdek, unda ifodalangan, YAn-yorug‘lik va In —
qorong‘u kuchlari haqida ham gap yuritish kerak bo‘ladi.
Dastlabki falsafiy materialistik ta‘limot eramizdan oldingi VII-VI asrlar
o‘rtasida Milet shahrida yuzaga keldi. Bu maktabning asoschilari Fales,
Aneksimandr va Anaksimen. Ular substansiya haidagi ta‘limotlari. Gilozoistik
ta‘limot ongning kelib chiqishini hal etuvchi harakatdir.
Efeslik Geraklitning Logos haqidagi ta‘limoti hamda uni bilish to‘g‘risidagi
yo‘llarini tushuntirmoq lozim. Sezgi va aql. Bilish jarayonida ularining o‘rni va
roli haqida gapirmoq lozim. Antik naturfalsafasining o‘ziga xos xususiyatlari
to‘g‘risida fikr yuritish lozim.
Qadimgi Gretsiyada idealizmning genezisi degan masalani ko‘rishda Pifagor va
pifagorchilar soyuzining ta‘limotlarini o‘rganish darkor. Ilk pifagorizmning asosini
diniy-axloqiy muammo tashkil etishini anglash darkor. Ruhning abadiyligi va
uning bir tanadan ikkinchi tanaga ko‘chib yurishi to‘g‘risidagi fikrlar. Pifagorning
aniq fanlarga va ayniqsa matematika faniga qo‘shgan hissasi haqida fikr yuritmoq
lozim. Uning abstrakt sonlar to‘g‘risidagi ta‘limoti. SHakllarni tashkil etishda
raqamlarning absalyutlashtirilishi. Pifagor idealistik dialektikaning asoschilaridan
biri to‘g‘risida. Pifagorning dunyo to‘g‘risidagi ta‘limotini tushuntirish lozim.
Eley falsafiy maktabi (VI asr oxiri V asr boshlari). Eley falsafiy maktabining
asosiy namoyondalari Ksenofan, Parmenid, Zenonlarning falsafiy ta‘limotlari
haqida. Ksenofanning panteistik falsafasining o‘ziga xos hususiyatlari haqida
kosmologiyasi uning an‘anaviy mifologiyaga qarama-qarshiligi to‘g‘risida gap
yuritmoq lozim. Ksenofan asos solgan Eley maktabini Parmenid va Zenon davom
ettiradi. Parmenidning aqlni hissiyotga qarama-qarshi qo‘yishi to‘g‘risida. Uning
gnoseologik muammoni shakllantirishdagi roli. Uning fikr va predmet (narsa)
to‘g‘risidagi fikr birligi haqida.
Borliq haqidagi tushunchasi substansionallik g‘oyalarining ifoda etilishi.
Falsafada metafizik metodga Parmenid tomonidan asos solinishi. Parmenid
ta‘limotining Zenon tomonidan asosli ravishda o‘zining aporiyalari bilan
tasdiqlanishi. Zenonning o‘ziga xos dialektikasi haqida. Zenonning ko‘plikni
fikrlash, o‘arakatni fikrlashga qarshi argumentlari haqida gapirmoq lozim.
Demokrit ba‘zan hissiy qabul qilina olmaydiganlarda qarama-qarshi qo‘yadi.
Lekin moddiy olamning asosini bo‘linmas eng mayda zarrachalar – atomlar takil
etadi, deydi Demokrit. Ma‘lumki, dastlabki ilmiy fikrlarning shakllanishida Misr
va Bobilda aniq fanlar astrologiya va matematika, tibbiyotlarning rivoji va
ularning xalq xayoti hamda ishlab chiqarishi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan
ilmiy fikrlar Misr va Bobilda o‘ziga xos yo‘nalishda amaliy xarakterda, xukmron
mifologik tasavvurlarga an‘analarga bog‘liq holda rivojlangan. Xukmron
dunyoqarash mifologik xarakterda bo‘lgan. Qadimgi Misr va Bobilda ilmiy
ratsionalistik fikrlarning yuzaga kelishi tufayli diniy mifologik qarashlar ildiziga
bolta urilib, olamning paydo bo‘lishi va uning tuzilishi haqidagi dastlabki sodda
materialistik tasavvurlarning yuzaga kelishi.
Qadimgi Hindistonda diniy – mifologik ideologiya. Vedalar braxmanizm
ideologiyasining asosiy man‘bai. Qadimgi Hindistondagi mumtoz falsafiy
maktablarning, falsafiy ta‘limotlarning o‘ziga xos xususiyatlari va bu maktablar
ta‘limotlarining ilk o‘rta asr davrida Hindistonda yuzaga kelgan falsafiy
ta‘limotlarga ta‘siri. Qadimgi Hindiston bilan bir qatorda qadimgi Xitoyda ham
ilm-fan, diniy-mifologik va falsafiy fikrlar juda erta shakllanib borgan. Qadimgi
Xitoyda quldorlik jamiyatining yuzaga kelishi hamda ―Osiyocha ishlab chiqarish
usuli‖ning o‘ziga xos xususiyatlari. Qadimgi Xitoy falsafiy maktablari. Konfutsiy
va Lao szining diniy-falsafiy ta‘limotlari. Antik davr falsafasini falsafa tarixi
fanining ajralmas bir qismi sifatida o‘rganish, ilmiy, g‘oyaviy va tarbiyaviy
jihatdan katta ahamiyatga ega ekanligi.
Do'stlaringiz bilan baham: |