2-Ma’ruza: Falsafiy tafakkur taraqqiyoti bosqichlari: Sharq va G’arb falsafasi. Reja

Markaziy  Osiyoda  O’rta  asrlar  falsafasi.  SHarq  yoki  Musulmon  Renessansi 

tushunchasi.  Tarixda  O‘rta  asrlar  tushunchasi  odatda  melodiy  SH  -  XU  asrning 

boshlarini  o‘z  ichiga  oladi.  Lekin,  aynan  shu  davr  mobaynida  SHarq  va  G‘arb 

mamlakatlarining  madaniy  rivojlanishlari bir-biridan  jiddiy  farq  qilgan. Evropada 

bu davrda xristian dini va cherkovining jamiyat hayotining barcha sohalari ustidan 

hukmronligini  o‘rnatganligi,  falsafa,  adabiyot,  san‘at  faqat  diniy  sxolastikaga 

xizmat  qilganligi,  har  qanday  ilmiy  izlanish  yoki  erkin  fikrlash  taqiqlanganligi 

ma‘lum.  Lekin  SHarqda,  xususan,  Musulmon  SHarqida  aynan  shu  davrda 

ma‘naviy  va  madaniy  rivojlanish  yuz  bergan  bo‘lib,  uni  Arab  Renessansi, 

Musulmon  Renessansi  yoki  islom  mafkurasi,  madaniyatiing  ko‘pgina  SHarq 

mamlakatlarida keng tarqalganligi sababli SHarq Renessansi deb ham atashadi. Bu 

davrda ―Baytul-Hikma‖ nomi bilan mashhur bo‘gan fan va madaniyat markazlari 

paydo bo‘ldi. Bu ilk SHarq akademiyasi hisoblanib, u Abbosiy xalifa Ma‘mun ibn 

Ma‘mun  (813-833)  davrida  yaratilgan.  Bu  akademiyaga  Markaziy  Osiyodan 

chiqqan  buyuk  matematik  Muso  al-Xorazmiy  rahbarlik  qilgan  bo‘lib,  ―algoritm‖, 

―algebra‖ kabi matematik atamalarning kelib chiqishi uning nomi bilan bog‘liqdir. 

Mazkur  akademiyaddd  Evropada  ―Alfragamus‖  nomi  bilan  mashhur  bo‘lan 

farg‘onalik Ahmad bin-Muhammad Farg‘oniy ham ijod qilgan. Uning ―Ilmi nujum 

asoslari‖  asari  Evropada  XU1  asrga  qadar  falakiyot  ilmi  bo‘yicha  asosiy  darslik 

bo‘lib  kelgan.    Somoniylar  davlatida  Xorazmshoh  Abdulabbos  Ma‘mun  (999-

1016)  hukmronligi  davrida  Xorazmda  yana  bir  akademiya  barpo  etildi.  Unga 

mashhur  tabiatshunos  olim  va  tarixchi  Abu  Rayhon  Beruniy,  buyuk  faylasuf  va 

alloma olim, Evropada avitsenna nomi bilan mashhur bo‘lgan Ibn Sino boshchilik 

qildi.  U  qoldirgan  bebaho  meros  keyinchalik  jahon  ilm-fani  va  falsafasi  rivojiga 

katta ta‘sir ko‘rsatgan. Keyinroq,, Saljuqiylar hukmronligi davrida yana bir boshqa 

ilmiy  markaz  paydo  bo‘ldi.  U  vazir  Nizomumulk  sharafiga  Nizomiya  deb  ataldi. 

Unda mashhur ilohiyotchi, so‘fiylik ta‘limotining nazaryotchisi al-G‘a zzoliy ijod 

etgan.  Ilk  o‘rta  asrlar  Musulmon  SHarqida  yuz  bergan  madaniy  ko‘tarinkilik 

nafaqat  dunyoviy,  balki  diniy  ilmlarning  rivojlanganligi  bilan  xarakterlanadi.  Bu 

jarayonni  rivojlantirishda  hukmronlik  qilgan  halifalarning  homiyligi  ham  muhim 

ahamiyatga  ega  bo‘lgan.  Masalan,  al-Ma‘mun  (813-833)  halifalik  qilgan  davrda 

Bag‘doddagi  akademiyada  tarjimonlar  va  hattotlardan  borat  ijodiy  guruhh  tashkil 

etilib, ular Platon va yangi platonchilar, Aristotel va uning sharhchilarining falsafa 

va  mantiqshunoslikka,  Gippokrat  va  Gallenlarning  tibbiyot  ilmiga,  Evklid, 

Arximed  va  Ptolomeylarning  matematika  hamda  astronomiyaga  oid  mumtoz 

asarlarini  arab  tiliga  o‘girdilar  va  keng  tarqalishiga  xizmat  qildilar.  Bu  o‘z 

navbatida yunon falsafasi va ilmining SHarq mamlakatlariga kirib kelishiga hamda 

uning keyingi rivojiga kuchli ta‘sir ko‘rsatgan.