2 к –от сиртқи Ш. Э. Эрназаров Ўзбекистон тарихи маъруза матни кириш

Қўзғолон сабаблари. Маҳаллий халқ орасида норозилик кучайиб, қўзғолон кўтаришига: халифаликнинг талончилик сиёсати маҳаллий халқни ҳуқуқлардан маҳрум этиши, маданиятини оёқ ости қилиши, араб тили ва ёзуви, халифалик қонун-қоидаларининг зўрлик билан жорий этилиши сабаб бўлди. Халифа Умар ибн Абдулазиз (717-719) келишиш сиёсатини амалга ошириб, босқинчиликни тўхтатиш ва молиявий ислоҳат ўтказиш ҳақида фармон берди. Фармонга биноан мусулмон араблар билан бир қаторда исломни янги қабул қилган маҳаллий халқлардан хирож ва жизъя солиқларини олиш бекор қилинди. Мовароуннаҳр зодагонлари ўзларини ҳақиқий мусулмон деб ҳисоблаб солиқ тўламай қўйгач Халифалик маъмурияти бир йўла ҳаммадан жизъя олиш ҳақида буйруқ беради. Яна жизъя олиниши натижасида Мовароуннаҳрда ёппасига исломдан чиқиш ва эски динларга қайтиш бошлангач маҳаллий мулкдорлар ва араб маъмурияти ўртасида зиддият кескинлашиб, халқ қўзғолон кўтаради.
Қўзғолонлар бошланиши. Бундай қўзғолонлардан бири 720 йил Суғдда бошланди. Қўзғолонга Суғд ихшиди Ғурак ва Панжикент ҳокими Диваштич раҳбарлик қилган. Суғдликларга Еттисувдан турк лашкарлари ёрдамга келади, бирлашган кучлар арабларга қаттиқ зарба берадилар. Шаҳар ва қалъалар ичида қуршовда қолган араблар катта ўлпон ва эътиборли вакилларини қўзғолончиларга гаровга бериш билан жон сақлайдилар. Хуросонга 721 йил Саид Хароший ноиб этиб тайинланди. Унга қўзғолонни бостириш ва суғдликларни исломга қайтариш вазифаси топширилади. Хўжандда бўлган жангда қўзғолончилар енгилади. Саид Хараший Мовароуннаҳр шаҳар ва қишлоқларида жазо чораларини кучайтиради. Бироқ қўзғолнни тўла бостираолмайди.
Қўзғолончиларга ён берилиши. Хуросон ноиби Ашрос аҳолини тинчлантириш ва араблар ҳокимиятини мустаҳкамлаш мақсадида ислом динини қабул қилганлардан хирож ва жизья солиқларини олмасликка қарор қилди. Бу аҳолини тинчлантиришга қаратилган вақтинчалик тадбир бўлсада, зодагон деҳқонлар ўз чокарлари ва кадиварлари билан исломни қайтадан қабул қилиб, араблар томонига ўтади.
Хуросоннинг янги ноиби Наср ибн Сайёр (738-748) ўз мавқеини мустаҳкамлаш мақсадида молия ислоҳати ўтказади: исломни янги қабул қилганлар жизъядан озод этилди; барча мусулмонлар ҳуқуқ жиҳатидан тенглаштирилади; ер эгасининг эътиқодидан қатъи назар хирож тўлаши шарт қилиб қўйилади. Олий мартабали араб лашкарбошилари билан мулкдор деҳқонлар ўртасидаги қардошлик алоқалари ўрнатилади, Наср ҳам Бухорхудотнинг қизига уйланади, бундай сиёсат натижасида араблар билан маҳаллий зодагонлар ўртасида иттифоқ юзага келди. Бирқ, Мовароуннаҳр барибир халифаликдаги энг нотинч ва исёнкор ўлкалардан бири бўлиб қолаверди.
VIII асрнинг 40-йилларида Халифаликда тахт учун кураш кучаяди ва Муҳаммад пайғамбарнинг амакиси Аббоснинг эвараси Муҳаммад ибн Али халифалик учун кураш бошлайди. Уммавийлар Муҳаммад (с.а.в.) авлодини қириб ташлашда айбланди ва Халифаликда уммавийларни ағдариш учун ҳаракат бошланди.