2. Antik dunyo iqtisodiy qarashlari

139. . «Eng’ yuqori unumdorlik qonuni»ning’ asosiy xususiyatlari.
Eng’ yuqori foydalilik» nazariyasi o’ta sub’ektivlig’i uchun tartibsizlig’i va to’la isbotlang’an faktlardan keng’ foydalang’anlig’i uchun ko’p marta ҳaqli tanqid qilindi. Lekin ҳozirg’i zamon iqtisodiy ta’limotlarida Avstriya maktabining’ G’’oyalarida ayniqsa mikroekonomika bo’limida keng’ foydalanib kelinmoqda. Chunki bu nazariyaning’ ustun tomoni shu bilan belg’ilanadiki, unda nafaqat ҳarajatlarning’ ҳisobi, balki ishlab chiqarish va muomalaning’ natijalari to’liq inobatg’a olinadi.
140. V.Paretoning’ umumiy iqtisodiy muvozanat konstepstiyasi mohiyati nimadan iborat?
Vilfredo Pareto (1848-1923) iqtisodiy ta’limotning’ neoklassik yo’nalishini davom ettirg’an yirik italyan vakili ҳisoblanadi, u marjinalizmning’ «Lozanna maktabi» ana’nalarig’a sodiq edi. Bu olimni iqtisodiyot bilan birg’a siyosat va sostiolog’iya soҳalari ҳam qiziqtirg’an, bu uning’ yozg’an asarlaridan ma’lum. Paretoning’ asosiy asarlari: ikki jildli «Siyosiy iqtisod kursi» (1898), «Siyosiy iqtisod ta’limoti» (1906) va «Umumiy sostiolog’iya bo’yicha risola» (1916). Paretoning’ iqtisodiy tadqiqotlarida L.Valras, O.Kurno, F.Edtuort va boshqa olimlarning’ G’’oyalari ta’siri katta bo’lg’an. 1892 yil L.Valras Lozanna universitetidag’i kafedra mudirlig’ini V.Paretog’a topshiradi va shu darg’oҳda yuqorida ko’rsatilg’an asarlar yaratildi. V.Pareto V.Valras kabi umumiy iqtisodiy muvozanat muammolari tadqiqotig’a katta aҳamiyat berdi, bunda marjinalizmning’ iqtisodiy taҳlil G’’ochlarig’a amal qilinadi. Shu bilan birg’a Pareto iqtisodiyotda muvozanatning’ shart-sharoitlari va omillarini o’rg’anishda sifat jiҳatidan yang’i prinstiplarni ilg’ari surib, neoklassik iqtisodiy G’’oyalarni yang’i «ikkinchi to’lqini»ni boshlab berdi. Bular quyidag’ilarda namoyon bo’ladi.V.Pareto funkstional yondashuv asosida almashuvning’ birdan bir sababi naflik (eҳtiyoj) deg’an qoidadan voz kechib, iqtisodiy tizimni butunlig’icha izoҳlashg’a o’tdi, bunda talab (iste’mol) va taklif iqtisodiyotda muvozanat elementlari sifatida qaraladi. Shu bilan birg’a, «sof» iqtisodiy nazariyag’a asoslanib, daromadlar teng’sizlig’i ularni sinflar o’rtasida taqsimlash bilan boG’’liqlig’ini inkor etadi.Pareto naflikning’ an’anaviy miqdoriy o’lchashg’ usullaridan voz kechib, «ijtimoiy maksimal naflik» tushunchasini izoҳlab beradi, bu tushuncha ҳozirg’i davrda «Pareto optimumi» deb nomlanadi. Bu tushuncha shunday o’zg’arishlarg’a baҳo berish uchun foydalaniladiki, unda barchaning’ farovonlig’i yo yaxshilanadi, yoki bozorning’ biror odam o’z aҳvolini boshqa odamning’ aҳvolini yomonlashtirmasdan yaxshilay olmaydi. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Lozanna universiteti professori L.Valras kapitalistik iqtisodiyotning’ «umumiy iqtisodiy muvozanati» modelini qurdi. Bu yo’nalish Valras ishining’ davomchisi, italyan olimi Vilfredo Pareto (1848-1923) tomonidan keng’ rivojlantirildi. U «eng’ yuqori naf» nazariyasini ҳal etish, iste’mol ne’matlarining’ nafi (foydalilig’i)ni ҳisoblash uchun ҳarakat qildi va matematik usullardan keng’ foydalandi. Pareto o’z taҳlili asosig’a daromad miqdori va tovarlar baҳosini qo’ydi.161. Keyns ta`limotining mohiyati, “Bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi” asari to`g`risida nima bilasiz?
161. XX asming birinchi yarmida iqtisodiy inqirozlaming damba-dam takrorlanishi tufayli «kapitalizmni tartibga solishga» oid iqtisodiy g‘oyalar soni ko'paydi. Ana shunday yo‘nalishning yorqin tarafdori bolib , ingliz iqtisodchisi Jon Meynard Keyns (1883-1946) shuhrat qozondi. Iqtisodchi, davlat arbobi bo‘lgan Keyns Iton va Kembridj universitetlarida iqtisodiyot va matematikadan ta’lim oldi, A.Marshall qo‘lida o‘qidi, 1913-yilda uning birinchi asari - «Pul muomalasi va Hindiston moliyasi » kitobi chop etildi. «Versai tinchlik shartnomasining iqtisodiy oqibatlari» 1919-yiIda nashr etilishi bilan u iqtisodchi sifatida ko‘pchilikka tanildi. Bu asarida u shartnomaga nisbatan bir qancha tanqidiy fikrlar bildiigan edi. Keyns 20-30-yillarda iqtisodiyotga oid bir nechta kitoblar yozdi («Ehtimollik to‘g‘risidagi risola» (1921), «Pul islohoti to‘g‘risida risola» (1923), «Mister Cherchelning iqtisodiy oqibatlari» (1925), «Erkin tadbirkorlikning intihosi» (1926), «Pul to ‘g‘risidagi risola» (1930) va boshqalar), ammo unga mashhurlik keltirgan bosh asari - «Ish bilan bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» (1936) kitobidir. 1940-yilda «Urush xarajatlarini qanday qoplash mumkin » degan kitobi ham nashr etildi. Uning yaratgan nazariyasi iqtisodiyot ta’limotlari tarixida alohida o‘rin egallaydi va bu o‘ziga xos inqilob bo‘lib, hozirgi davrda ham ahamiyatlidir. Keyns asosiy asarining boshidayoq klassik maktabga qarshi ekanligini bayon etdi. Keyns ta’limotining asosiy va yangi g‘oyasi shuki, bozor iqtisodiy munosabatlari tizimi mukammal va o‘z-o‘zini avtomatik ravishda tartibga sola olmaydi. Shu sababli maksimal darajada bandlikni va iqtisodiy o‘sishni faqat davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvi ta’minlay oladi. Psixologik omillaming ustunligiga ishonadi va qiymatning mehnat nazariyasini, qo‘shimcha qiymatni inkor etadi, uni ishlab chiqarish omillari konsepsiyasi bilan almashtiradi. Keyns kapitalizm bozor iqtisodi Ulatlarini to*g‘rilash uchun davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvi tarafdori bo‘lib chiqdi. Vaholanki, avvalgi olimlar (klassik maktab) buni inkor etganlar va inqirozni tasodifiy voqea deb hisoblaganlar. Avvalgi tadqiqotchilardan farqli ravishda «samarali talab»ni, ya’ni iste’mol va jamg‘arishni birinchi o‘ringa qo‘yadi. Yuqorida qarab chiqilgan iqtisodiy ta’limotlardan biri - merkantilizimda davlatning iqtisodiyot (siyosat)ga aralashuvi talab etiladi, proteksionizm iqtisodiy siyosati shuni talab etadi. J.M. Keyns u yaratgan konsepsiyaga merkantilistlaming ta’sirini inkor etmaydi. Kapitalizmning bosh illatlari bu ishsizlik va inqirozlardir. Keyns bulaming sabablarini sohibkorlar psixologiyasidan topishga intiladi. Inqirozlar kapitalistning kayfiyatiga qarab ro ‘y beradi, y a’ni optimizmdan pessimizmga Ouganda yuz beradi. Asosiy e’tibor «iste’molga moyillik» va «jamg‘arishga moyillik»ka qaratiladi. J.M.Keynsning umumiy bandlik nazariyasi quyidagilarga asoslanadi: Ish bilan bandlik ortishi tufayli milliy daromad, demak, iste’mol ortadi, ammo iste’mol daromadga nisbatan sekinroq ortadi, chunki daromad ortishi bilan «jamg‘arishga intilish» kuchayadi. Uningcha, asosiy psixologik qonun shundan iboratki, odamlar, odatda, daromadlar ortishi bilan iste’molni ham o‘stiradi, ammo bu o‘sish daromadlar darajasida bo‘lmaydi. Oqibatda daromadlar o‘sishi bilan jamg‘arish ortadi va iste’mol nisbati kamayib boradi. Oxirida esa «samarali talab» kamayadi, talab shunday yo‘l bilan ishlab chiqarish hajmlariga va bandlik darajasiga ta’sir etadi. Iste’mol talabining yetarlicha o‘smasligi yangi investitsiyalarga xarajatlaming oshuvi yo‘li bilan qoplanishi, ya’ni ishlab chiqarish iste’molining ishlab chiqarish vositalariga qarab oshuvi yo‘li bilan qoplanishi mumkin. Shu sababli investitsiyalarning umumiy hajmi bandlik hajmini belgilashda hal qiluvchi roi o‘ynaydi. Keynsning fikricha, investitsiyalar hajmi investitsiyalarga bo‘lgan intilishga bog‘liq. Sohibkor investitsiyalarni kapitalning «eng yuqori samaradorligi» foiz darajasigacha pasaygan paytgacha kengaytiradi (foyda normasi o‘lchanadigan rentabellik). Qiyinchilik shundaki, kapitalning rentabelligi pasayadi, foiz darajasi esa mo‘tadil bo‘ladi. Bu holat yangi investitsiyalar uchun imkoniyatni pasaytiradi, demak, bandlik o‘sishi ham kamayadi. Kapital «eng yuqori samaradorligi»ning pasayishi kapital massasining o‘sishi, shuningdek, kapitalist-tadbirkorlaming bo‘lajak daromadlariga ishonchsizlikka «moyilligi* bilan tushuntiriladi. Keyns ta’limoti bo‘yicha bandlikning umumiy hajmi uch omilga - «iste’molga moyillik*, «eng yuqori samaradorlik» va foiz normasiga bog'liq.