2. Antik dunyo iqtisodiy qarashlari

127. K.Meng’er, E.Byom-Baverk va V.Fizerning’ asosiy asarlari qaysilar?
XIX asrning’ 70-yillarida iqtisodiy ta’limotlarning’ nufuzli maktablaridan biri bo’lg’an Avstriya maktabi vujudg’a keldi. Avstriya maktabini sub’ektiv yoki sub’ektiv-psixolog’ik maktab deb ҳam ataydilar. Uning’ mafkurachilari qo’llag’an usul munosabati bilan ung’a mana shunday nom berilg’an. 70-yillarda Avstriya maktabining’ asoschisi K.Meng’er (1840-1921) bu G’’oyani rivojlantirib, uni sub’ektiv-psixolog’ik maktabning’ asosiy nazariyasig’a aylantirdi. Evg’eniy Byom-Baverk (1851-1914), Fridrix Vizer (1851-1926) va boshqalar ҳam shu nazariyani ishlab chiqdilar. Avstriya maktabining’ konstepstiyalari K.Meng’erning’ «Siyosiy iqtisod asoslari» (1871), F.Vizerning’ «Xo’jalik boylig’ining’ kelib chiqishi va asosiy qonunlari to’G’’risida» (1884), E.Byom-Baverkning’ «Kapital va foyda» (1884-89), «Xo’jalik ne’matlari boylig’i nazariyasining’ asoslari» (1886), «K.Marks nazariyasi va uning’ tanqidi» (1896) va boshqa asarlarida bayon etilg’an, Avstriya maktabining’ ta’limoti Ang’liya, G’ermaniya, AQSh va Rossiyada ҳamda boshqa mamlakatlarda yoyildi. Bu ta’limot iqtisodiyot fanining’ shundan keying’i rivojig’a katta ta’sir o’tkazdi.
128. U.Jevonsning’ iqtisodiy mavzudag’i asosiy asarlarini aytib bering’.
Uilyam Stenli Jevons (1835-1882) London universitetida matematika va ximiya fanlaridan taҳsil olish bilan birg’a siyosiy iqtisodni ҳam qiziqib o’rg’ang’an. 1863 yilda Manchester shaҳridag’i kollejg’a siyosiy iqtisod o’qituvchisi bo’lib ishg’a kirdi. Oradan ko’p vaqt o’tmasdan iqtisodiy mavzudag’i uning’ asosiy asarlari e’lon qilindi. Ular quyidag’ilar: «Siyosiy iqtisod nazariyasi» (1871) va «Fan tamoyillari» (1874) va boshqalar.X1X asrning’ oxirig’acha U.Jevons va uning’ asarlari o’zining’ kuchli matematik ifodasi tufayli o’quvchilar tomonidan to’liq e’tibor bilan qabul qilinmadi. Lekin uning’ G’’oyalaridag’i sub’ektivizm asosiy ilmiy asarlarida aniq o’z o’rnini topg’an edi. Masalan, iste’mol, talab, foydalilik ҳaqida o’z ҳolicha tushunchalar berish bilan birg’a U.Jevons tovarlar narxi uning’ me’yoriy foydalilig’i bilan funkstional boG’’liqdir deb ko’rsatadi. Shuning’dek olim klassiklarning’ raqobat ҳaqidag’i fikrlarini qo’llab, sotuvchi va oluvchi o’zaro muloqatda bo’lib kerakli ma’lumotni bir-biridan olishi mumkin deb ko’rsatadi.Natijada u quyidag’i xulosa keltirib chiqaradi: bozordag’i sotuvchilar (sub’ektlar) insonlar eҳtiyoji uchun zarur bo’lg’an tovarlarni muҳayo qilib, ularning’ iste’mollarini to’laroq qondiradilar. Shu fikri bilan U Jevons dastlabkilardan bo’lib me’yoriy taҳlilni maydong’a tashlayda va marjinalizm asoschilaridan birig’a aylandi.
129.va 131.. L.Valrasning’ iqtisodiy G’oyasig’a qanday tushunchalar asos qilib oling’an? Miqdor iste’molining’ kamayuvchi funkstiyasini izohlab bering’. 131.L.Valras qonunini izohlab bering’.
Leon Valras (1834-1910) marjinalizmning’ Lozanna (Shveystariya) deb ataluvchi maktabi asoschisi ҳisoblanadi. Ung’a keyinchalik Pareto, Italiyadan Borone, shvestiyalik Kassel, amerikalik Leontev va boshqalar qo’shildi. L.Valrasning’ «Sof iqtisodiy fan elementlari» (1874) asari iqtisodiyot bilimlari olamida matematikaning’ shaxdam qadamlarig’a asos soldi. Shu sababli u matematik maktabning’ davomchisi ҳamdir. Ҳar qanday iqtisodiy taҳlilni matematik izoҳlashg’a intilish bu maktab va uning’ izdoshlarining’ ҳarakterli xususiyati ҳisoblanadi. Valrasning’ fikricha, ҳar qanday iqtisodiy nazariyani faqat matematika asosida qisqa, aniq va ochiq isbotlash mumkin. Uning’ o’zi matematikani yaxshi bilg’an va Kurnoni o’zining’ ustozi deb ҳisoblag’an ҳolda undan ilҳomlang’an. Keyinchalik «eng’ yuqori foydalilik» (naf) deb atalg’an tushunchani L.Valras «noyoblik» (rarete) deb izoҳlaydi. Buni u miqdor iste’molning’ kamayuvchi funkstiyasidir deb ifodalaydi (ya’ni biror noz-ne’matning’ iste’mol soni oshishi bilan uning’ noyoblik miqdorining’ ko’rsatkichi tobora pasayadi). L.Valras shuni aniqladiki, eng’ yuqori foydalilik - bu iste’molchi tomonidan (mazkur daromad doirasida) sarflanayotg’an mablaG’’larning’ so’ng’g’i porstiyalari (ulushi) uning’ uchun iste’mol qilinayotg’an barcha noz-ne’matlardan bir xil qoniqish ҳosil qilishidir. Shu bilan birg’a iste’molchi A ne’mat B ne’matdan qimmatliroq ekanlig’ini o’zi belg’ilaydi. Masalan, ung’a paypoq g’alstukdan, g’o’sht paypoqdan qimmatliroqdir va ҳokazo. Boshqacha qilib aytg’anda, iste’molchi o’zining’ belg’ilang’an daromadini g’alstukka nisbatan paypoqqa tezroq, paypoqqa nisbatan g’o’shtg’a tezroq sarflaydi. Mana shunday turli-tuman eҳtiyoj bo’lg’anlig’i tufayli, iste’molchi ҳar bir ne’matdan shunday miqdorda ҳarid qiladiki, so’ng’g’i juft paypoq, oxirg’i g’alsto’qva so’ng’g’i nimta g’o’shtdan bir xil qoniqish ҳosil bo’ladi. Iqtisodchilar ikki xil o’zaro boG’’liqlikni ajratadilar: o’zaro almashinuv va o’zaro to’ldirish. Ularning’ ҳar biri talab soҳasida ҳamda ishlab chiqarish soҳasida qayd etilishi mumkin. O’zaro almashinuvg’a oid misollar iste’mol tovarlarida ko’p uchraydi: plashch va zont, pivo va koka-kola, qo’y g’o’shti va tovuq g’o’shti, qand va shakar... Ishlab chiqarish soҳasida: G’’isht va beton, paxta tolasi va sintetik tola, ko’mir va g’az... O’zaro almashinuv ҳar doim ҳam to’la-to’kis bo’lavermaydi, shuning’ uchun odatda tovarlarning’ biri ikkinchisig’a nisbatan afzalroq bo’ladi (ҳammasi ҳaridorning’ beradig’an baҳosig’a boG’’liq). Meҳnat va mashinalar ayrim ҳolatda o’zaro almashinuvchi resurslar sifatida, boshqa ҳolatlarda o’zaro to’ldiruvchi bo’lib kelishi mumkin. Xuddi shu fikrni meҳnat, kapital va erg’a qo’llash mumkin. Klassik maktab vakillari uch resurs, ya’ni meҳnat, er va kapitalni faqat o’zaro to’ldiruvchilar deb ҳisoblashg’an. Neoklassiklar (Tyunendan boshlab) esa ularni ma’lum darajada o’zaro almashuvchi deb qaray boshlashg’an. Iqtisodchilar ana shu ikki tipdag’i boG’’liqlikni aniqlashning’ aniq yo’llarini ishlab chiqdilar. Amalda tovarlarning’ o’zaro almashinishi yuqorida keltirilg’an misollardag’idan ancha keng’dir. Bu ҳar doim iste’molchi sotib olish fondini uning’ daromadi cheklang’anlig’idan kelib chiqadi. Iste’molchi ҳar doim tanlashg’a muҳtoj, chunki u o’z daromadini imkoni boricha maksimal umumiy foydalilikka eg’a bo’lish uchun sarflashi kerak. Inflyastiya sharoitida aҳolining’ daromadi qadrsizlanib boradi. Bu sharoitda shuni ko’zatish mumkinki, bir tovar iste’moli boshqa tovar iste’moli bilan almashtiriladi. Bunda keying’i tovarning’ sifati pastroq va ammo ҳar ҳolda talabni koniqtiradi.Ҳaqiqiy iqtisodiyot ҳaqida g’ap borg’anda er baҳosi renta meҳnat baҳosi ish ҳaqi bilan ifodalanadi. Oxir-oqibatda Valras qonuni yuzag’a keladi, uning’cha bozor muvozanati sharoitida umumiy talab umumiy taklifg’a teng’dir; boshqacha aytg’anda umumiy daromadlar umumiy ҳarajatlarg’a teng’dir. Bu yuqoriroqda aytib o’tilg’an Sey (bozorlar)qonunini eslatadi. Farq shundan iboratki, Sey bo’yicha maҳsulotlar maҳsulotlarg’a almashadi, deb aytilg’an bo’lsa, Valras tovarlar ro’yxatig’a iste’mol ne’matlari va ishlab chiqarish omillarinig’ina emas, balki pullarni ҳam kiritdi.