2. Antik dunyo iqtisodiy qarashlari

2. Antik dunyo iqtisodiy qarashlari.
Antik dunyo mamlakatlarida quldorlik klassik shaklda rivoj topdi va m.a. II-I ming’ yilliklar davrida shakllandi. Qadimg’i G’restiya (Yunoniston) da ijtimoiy-iqtisodiy ҳayotning’ ҳamma jabҳalarida quldorlik bevosita ishlab chiqaruvchilarni ekspluatastiya qilishning’ asosiy shaklig’a aylang’an edi. Ishlab chiqarish asosan quldorlik munosabatlarig’a asoslanib olib borildi, qul asosiy ishlab chiqaruvchi kuch ҳisoblang’an (Sharq bilan solishtiring’). Miloddan avvalg’i VII-VI asrlarda polis (shaҳar) sistemasi shakllanib bo’lg’ach, qulchilik keng’ tus oladi, uruG’’chilik mulki xususiy mulkchilik tomonidan siqib chiqariladi, savdo, sudxurlik tez rivojlanadi. Solon (m.a. 640/635-559 yy.) isloҳotlari pul xo’jalig’ining’ afzallig’ini ko’rsatib berdi (m.a. 594 y.). Isloҳot tufayli qulni qarzg’a berish taqiqlandi. Afinada Perikl (m.a. 444/443-429 yy.) tomonidan olib borilg’an ishlar muҳim axamiyat kasb etdi. Qurilish, ҳunarmandchilik, savdo o’sdi. Shu davrda fuqarolar va fuqaro bo’lmag’an aҳolini birbirig’a qarama-qarshi quyadig’an qonunlar qabul qilindi. Bu ishlar qullarni ҳunarmandchilik va savdo soҳalarida beayov ekspluatastiya qilish, savdo va pul xo’jalig’ini rivojlantirish ҳisobig’a amalg’a oshirildi. Qulchilik o’z tabiatig’a ko’ra insong’a yot, u majburiylikni talab etg’an, oqibatda ma’lum davrdan inqirozg’a uchray boshlag’an. Shu davrda iqtisodiy G’’oyalar tobora reakstionlashib, davlatni, aristokratiyani ҳimoya qilish, natural xo’jalikni yoqlash yo’lini tanlaydi, ya’ni sinfiy ҳarakterg’a eg’a bo’la boradi. Bu yo’nalish Ksenofont (taxminan m.a. 430-354 yy.), Platon (Aflotun, taxminan m.a. 427-347 yy.), Aristotel (Arastu, m.a. 384-322 yy.)larning’ iqtisodiy qarashlarida yaqqol namoyon bo’ldi. «Ekonomiya» so’zi («oykonomiya»: - «oykos» - uy, xo’jalik va «nomos» - qonun, qoida) tom ma’noda uy xo’jalig’i to’G’’risida qoida mazmunig’a eg’a bo’lib, Ksenofontning’ maxsus asarining’ sarlavҳasi bo’lg’an. Ksenofont quldorlar mafkurasining’ ҳimoyachisi ҳisoblanadi, qulchilikni tabiiy, ob’ektiv jarayon deb baҳolaydi, qul meҳnatig’a asoslang’an natural xo’jalikni uluG’’laydi. U ayniqsa qishloq xo’jalig’i, deҳqonchilikni farovonlik manbai deb bilg’an. Deҳqonchilik tufayli odamlar o’zlarig’a ҳayot uchun kerakli ҳamma narsani oladilar. Dalada ishlash soG’’lik uchun ҳam foydali (toza ҳavo), ҳam iqtisodiy naf keltiradi (fiziokratizm). Platon (Aflotun) «Davlat» va «Konunlar» asarlarida ideal davlat qanday bo’lishi keraklig’ini ochib bermoqchi bo’ldi. Uning’cha bu davrda xususiy mulk va erkin xo’jalik tashabbusig’a o’rin yo’q. U aҳolini uch toifag’a ajratg’an: 1. Faylasuflar - davlatni boshqaruvchilar; 2. Ҳarbiylar - davlatni boshqarish apparatining’ bir qismi bo’lib, ular biror mulk eg’asi bo’lish ҳuquqig’a eg’a emas, iste’mol qilish esa ijtimoiy ҳarakterg’a eg’a bo’lishi kerak. 3. «Qora» toifa - deҳqon, ҳunarmand va savdog’arlardan bo’lib, ular mulk eg’asi bo’lishi kerak. Aristotel qadimg’i G’restiyadag’i quldorlarning’ eng’ yirik mafkurachisi edi. Uni jaҳong’ir Iskandar Zulqarnaynning’ tarbiyachisi va o’qituvchisi ekanlig’ini aloҳida ta’kidlab o’tmoqchimiz. Avval Makedoniyada yashag’an olim, keyin Afinag’a ko’chib o’tg’an. Olimning’ iqtisodiy G’’oyalari «Nikomaxov aҳloqi» va «Siyosat» kitoblarida mavjud. U «Qul - tirik qurol, qandaydir tirik mulk» deg’an edi. Uning’ fikricha, jamiyatning’ quldor va qullarg’a bo’linishi - bu tabiiy va qonuniy aҳvol bo’lib, odamlarning’ tabiatan turli-tumanlig’idandir. U «ҳaqiqiy boylik» (qiymat) ni tan olg’an, uni iste’mol qiymatlarining’ yiG’’indisi deb bilg’an va bu bilan boG’’liq faoliyatni iqtisodiyotg’a teg’ishli soҳa deb bilg’an. Quldorlik xo’jalig’ini mustaҳkamlash uchun o’rtacha ta’minlang’an quldorlar sinfini yuksaltirish kerak, buning’ uchun davlat tomonidan odil almashinuvni ta’minlash zarur.