|
4. IX-XV asrlarda O’rta Osiyodag’i iqtisodiy fikrlar
Bu davrda butun dunyog’a tanilg’an Al-Farg’oniy, Al-Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Yusuf Xos Xojib, Nizomulmulk va boshqa ko’plab mutafakkirlar yashab, ijod qilishdi. Ularning’ asarlarida iqtisodiy G’’oyalar ҳam o’z aksini topg’an. Sharq renessansi davridag’i olimlar shu davrdag’i tijorat, mulkdorlik ҳunari sirlarini bayon etg’anlar. Ularning’ asarlaridag’i umumbashariy iqtisodiy taffakkur bug’ung’i kunda ҳam dolzarblig’i bilan muҳim o’rin tutadi. Ibn Sino (980-1037)ning’ fikricha: «Ҳayvon tabiat ne’matlarig’a qanoat qiladi, odamlarg’a esa tabiat ne’matlari kamlik qiladi, u ovqat, kiyim-kechak va uy-joyg’a extiyoj sezadi. Ҳayvon tabiat ne’matlarini o’zlashtirib oladi, odam esa o’z meҳnati bilan o’zig’a ovqat, kiyim, joy yaratadi. Shu maqsadda inson deҳqonchilik va ҳunarmandchilik bilan shuG’’ullanishi kerak». Forobiy (873-950) O’rta asr davri tabiiy-ilmiy va ijtimoiy bilimlarning’ qariyib barcha soҳalarini o’z ichig’a oluvchi 160 dan ortiq risola yaratg’an «qomusiy olim sifatida tan olinadi. Uning’ Sharq olamidag’i shuҳrati shu darajag’a etdiki, uni Aristotel (Arastu)dan keying’i yirik mutafakkir- «muallimas -«soniy» - «ikkinchi muallim» deb atay boshladilar. Buyuk qomusiy olim Abu Rayxon Beruniy (973-1048) 150 dan ortiq asar yaratg’an bo’lib, ularda meҳnat boylikning’ asosi ekanlig’i to’G’’risidag’i G’’oya asosiydir. Uning’ ko’pg’ina fikr va qarashlari bug’ung’i kun uchun ҳam aҳamiyatini yo’qotmag’an. Olim yashag’an davrdag’i munosabatlar, ishlab chiqarishning’ yuksalg’anlig’i, savdosotiqning’ rivojlanishi, suG’’orish inshooatlarining’ ishg’a tushirilishi ana shu davr uchun xos edi. Shu asosda Beruniyda kishilik extiyojlarining’ paydo bo’lishi va uni qondirish asoslari, meҳnat va xunarg’a munosabatlari uyG’’unlashib ketadi. Uning’ fikrig’a ko’ra, kishilar o’z zaruriy extiyojlarini qondirish uchun uyushg’an xolda yashash va ishlashg’a majburdirlar. Extiyojlar turli-tuman va ko’p bo’lg’anlig’i uchun insonlar birlashg’an xolda turar joy va shaҳarlar yaratishg’a intiladilar, deb xisoblaydi. Shuning’dek, u davlatning’ paydo bo’lishini ҳam extiyoj tufayli deb uylag’an. Eng’ muҳim G’’oya shuki, barcha qimmatli narsalar inson meҳnati bilan yaratiladi va insonning’ qadr-qimmati uning’ avlod-ajdodlarining’ kim bo’lg’anlig’i emas, balki uning’ meҳnati, aqliy va jismoniy maxorati bilan belg’ilanadi. Beruniy qayd etishicha, bilimlarni eg’allamoq va xunar o’rg’anmoq uchun meҳnat qilish zarur, bu esa doim davom etadig’an va takomillashib boradig’an jarayondir. U meҳnatni turlarg’a ajratib, ularning’ ҳar qaysisi aloxida talab va eҳtiyojlar asosida vujudg’a kelishini ko’rsatib berdi. Qo’l meҳnati, majburiy meҳnatdan erkin kishilarning’ faoliyati usutunlig’i isbotlab beriladi (erkin bozor munosabatlarining’ asosi). Olimning’ yozishicha: «Basrada billurdan idish-tovoq va boshqa narsalar yasaydilar. Ish joyida belg’ilab-o’lchab beruvchi usta bo’lib, uning’ oldida billurning’ mayda va katta bo’lakchalari to’plang’an. U ana shulardan chiroyli va keraklisini olib, undan eng’ chiroyli va yaxshi buyum yasashni uylab ulchab belg’ilab chiqadi. Shundan keyin uni yasovchi ҳunarmandg’a beradi, bu birinchi usta aytg’anidek qilib buyumlarni yasay boshlaydi. Olim shu erda meҳnat taqsimoti va uning’ aҳamiyatini ko’rsatadi. Olim va mutaxassislar meҳnatini mamlakat boshqaruvchilari tomonidan raG’’banlantirib turish foydali ekanlig’i aloҳida ta’kidlanadi. Bu aslini olg’anda manfaatdorlik tamoyilining’ xuddi o’zidir. Uning’cha, ayniqsa, erg’a ishlov berib, rizq-ro’z yaratuvchilarg’a mexribon bo’lish keraklig’i ko’rsatiladi. Ana shu G’’amxo’rlik oqibatida erg’a yaxshi ishlov beriladi va er ҳosildor bo’ladi, moddiy ne’matlar yaratiladi, ishlovchi va jamiyat manfaatlari bab-baravar ҳimoya qilinadi (bu fikr XVIII asrda Adam Smit tomonidan to’laroq isbotlab berilg’an). Moddiy ne’matlar esa tiriklik asosidir. Atoqli davlat arbobi, ilk turkiy dostonnavis Yusuf Xos Xojib 1020 yili Qoraxoniylarning’ markaziy shao’arlaridan biri BolasoG’’unda tuG’’ildi(olamdan o’tg’an yili noma’lum). Bo’lajak mutafakkir o’z davridag’i barcha bilimlarni, arab va forsiy tillar ҳamda undag’i adabiyotlarni puxta eg’allaydi. U 1069-1070 yillar orasida «QutadG’’u bilig’» (qutg’a, ya’ni baxt- saodatg’a eltuvchi bilim) asarini turk tilida yozib, Qoraxoniylar ҳukmdori TabG’’ochxon BuG’’roxong’a taqdim etadi. Xon Yusufg’a «Xos Ҳojib» (eshik oG’’asi) deg’an martabani in’om etadi. Bu falsafiy didaktik asarda markazlashg’an davlat tuzish, uni mustaҳkamlash, nizo va adolatg’a barҳam berish kabi ma’muriy-xo’jalik ҳamda ma’rifat, obodonchilik, moddiy-ma’naviy va boshqa adolatli ҳukmron, davlatni tadbir bilan boshqarish ishini o’rg’anish, kasb-ҳunar eg’allash, xalq G’’amini eyish ҳaqidag’i fikrlar ilg’ari suriladi. Bizg’acha donishmandning’ faqat bir asari etib kelg’an, ammo bu asarda shunday durdonalar to’plang’anki, ularg’a qoyil qolmay iloj yo’q. Asar 13 ming’ misra (nasriy va nazmiy muqaddimadan tashqari)-73 bobdan iborat. Unda inson tafakkurining’ barcha jabҳalari bo’yicha so’z yuritiladi va niҳoyatda qimmatli fikrlar bayon etilg’an. Kitobda berilg’an bu G’’oyalar o’z davri uchun ҳam , ҳozirg’i davr uchun ҳam niҳoyatda qadrlidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
