2. Antik dunyo iqtisodiy qarashlari

80. Mehnat taqsimotining’ ustunlik tomonlari nima va kamchilig’i nimada
Bevosita masalaga otishdan avval bir narsaga diqqatni jalb etish kerakki, bu A.Smit yashagan muhitdir. Muhit olimning tadqiqotlariga katta ta'sir korsatdi. Bu davr Angliyada manufaktura nihoyatda rivojlangan va sanoat inqilobi arafasidagi yoki bu boradagi dastlabki qadamlar qoyilgan payt edi. Shu sababli A.Smit manufaktura davrining umumlashtiruvchi iqtisodchisi mafkurachisi bolib qoldi. Oz davri uchun mos ravishda u manufakturani ishlab chiqarishning eng progressiv, eng ilgor shakli deb baholadi, uning tarixan otkinchiligini tushunmadi, bu albatta sharoitning ta'siridir. A.Smit ishchilar, kapitalistlar va yer egalarining turli sinf vakillari ekanligini yaxshi tushungan va iqtisodiy rivojlanishning umuman yaxshi oqibatlari hamma uchun tegishli, xalq boyligining ortishidan esa jamiyatning hamma a'zolari bir xil manfaatdor deb oylagan edi. Oz davrida tanqid qilingan bu goya hozirgi paytda haqiqatga ancha yaqindir (yana tarix korsatadi). A.Smitning iqtisodiy qarashlari asosida shunday goya yotadiki, unga kora jamiyat boyligi ishlab chiqarish jarayonida mehnat tufayli paydo boladi (merkantilistlardan keskin farqi bor). Eslang, fiziokratlar va ilk klassik maktab vakillari mehnat faqat qishloq xojaligidagina samarali boladi, desalar, A.Smit mehnatni barcha sohalarda (sanoat, qishloq xojaligi va xizmat korsatish sohalari) boylikning asosi deb bildi. U kapitalistik ishlab chiqarishnig manufaktura bosqichini tahlil qilish asosida iqtisodiy progressning muhim omili mehnat taqsimotidir, degan xulosaga keldi va buni oz tadqiqotlarining boshlangich punkti deb qabul qildi

83. 
    «lassez faire» va «ko’rinmas qo’l» tamoyillari nimani ang’latadi?
    

Olim oz asarlari va tadqiqotlarida odamlar ba'zi bir shunday tabiiy xususiyatlarga egaki, ular ijtimoiy tuzumga bogliq emas, degan xulosaga asoslanadi. Ana shunday xususiyatlardan biri - egoizm (xudbinlik) bolib, odamlar oz xojalik faoliyatlarida unga amal qiladilar. Ammo ayrim shaxsninggina manfaatlari jamiyat manfaatlariga mos tushadi, deb uqtiradi u. Har bir odam oz shaxsiy manfaatini kozda tutadi, ammo bu holatda kop boshqa holatlardagi kabi, u "korinmas qol" tomonidan uning niyatida ham bolmagan maqsad sari yonaltiriladi...Bunda u ongli ravishda xususiy manfaatlarga intilganidan kora koproq haqqoniy ravishda jamiyat manfaatlariga xizmat qiladi. "Korinmas qol" - bu obyektiv iqtisodiy qonunlarning stixiyali harakati. Bu qonunlar odamlarning xohish-irodasidan qat'i nazar, odatda unga qarama-qarshi harakat qiladi. Har bir odam koproq foyda olish uchun kapitalni imkoni boricha qulay ishga joylashtirishga urinadi, chunki u jamiyatning emas, balki avvalo ozining shaxsiy manfaatini kozlaydi. Ammo, inson oz shaxsiy manfaatini oylagan paytda, bu holat tabiiy, yoki aniqrogi, muqarrar ravishda shunga olib keladiki, odam jamiyat uchun koproq naf keltiruvchi mashgulotni tanlaydi va shu ish bilan shugullanadi. Shunday qilib, Smitning ta'rifi boyicha, foyda ketidan quvish va raqobat butun jamiyatga naf keltiruvchi faoliyat deb qaraladi (biz Sovet hokimiyati davrida uzoq yillar davomida bu fikrga qarshi kurashib keldik). Hozirgi davrda barchaga yaxshi ma'lum bolgan "korinmas qol" iborasi bilan birga "iqtisodiy odam" tushunchasi ham kiritildi. Unga kora , shaxsiy manfaatlar tufayli savdo va almashuv jarayoni amalga oshadi. "Menga kerak bolgan narsani bersang, men senga kerak bolgan narsani beraman", qabilida, ya'ni shaxsiy manfaatlarning talabini qondirish yo`li tutiladi, ya'ni gap kimningdir sahiyligida emas