|
15. . Islom dinida qanday iqtisodiy G’oyalar qo’llab-quvvatlang’an?
Iqtisodiy tafakkurni rivojlantirishda iqtisodiy ta‘lim-tarbiyaning tarixiy ildizlari islom dini qoidalalari, buyuk ajdodlarimizdan meros bo'lib qolgan o'lmas asarlar bizga beaho manba bo'lib xizmat qiladi. Islom ta‘limotidagi iqtisodiy g'oyalarning bayon etilishi, muqaddas kitob Qur‘oni Karimda kishilik jamiyatining faoliyat turlaridan biri iqtisodiyot sohasidagi munosabatlar muhim o'rin tutadi. Chunki iqtisodiy munosabatlarda insonlarning asosiy fe‘l atvorlari namoyon bo'ladi. Qur‘oni Karim ihkomlari insonlarga ilohiy farmoyish sifatida zamindagi barcha insonlar tengligi aytiladi. Iqtisodiy tarbiyani shakllantirishda milliy qadriyatlarimiz, tarixiy allomalarimiz asarlaridan samarali foydalanishimiz zarur. Qadriyatning eng yirik manbalaridan biri «Qur‘oni Karim» bo'lsa, keyingisi Hadisi sharifdir. Ushbu manbalar o'zining hayotiyligi bilan faqatgina uyg'onish davri O'rta Osiyodagi, Amir Temur va temuriylar davri, XX asr boshlaridagi o'zbek iqtisodiy ta‘limotlarigina emas, balki O'zbekistonni bozor iqtisodiyotiga o'tish davridagi iqtisodiy ta‘limotlarini, iqtisodiy tarbiya asoslarini yaratishda ham e‘tiborga olinayotgani, ulardagi iqtisodiy qadriyatlar katta hayotiy ahamiyatga ega ekanligini ko'rsatadi. Keltirilgan barcha fikr mulohazalar avvalambor insonlarning bir-birini qadrlash, iqtisodiy munosabatlarda asosiy mezonlardan hisoblangan tenglik, halollik, to‗g‗rilik kabi tushunchalarni shakllantirish uchun asosiy manbalardandir. «Oltinni oltinga (ular tanga yoki biror buyum shaklida bo‗ladimi yoxud quyma bo‗ladimi, bundan qat‘iy nazar) birbiriga teng og‗irlikda sotingizlar, birini ikkinchisidan afzal qilmangizlar. Kumushni kumushga ham aynan shu tariqa sotingizlar! Savdolashib turgan yeringizdan jilmay turib, birbiringizni molingizni qo‗lga olingizlar!», deyiladi hadislarda. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, sotuvchi ham o‗z molining aybini yashirmasligi, xarid qiluvchi ham pul berishda g‗irromlik qilmasligi lozim, faqat shundagina savdoda baraka bo‗ladi, agar har ikkala tomon ham bir birini aldasa, g‗irromlik qilsa, bu savdo halol savdo emas. Savdo halollikni yoqtiradi va shuning uchun sotuvchi ham, oluvchi ham rost gapirishi shart.Savdo sotiqdagi halollikda dastlab sotuvchining o‗z moliga adolatli, insofli, har ikkala tomonga ham manzur bo‗larli darajada narx qo‗yishi bilan boshlanadi. Chunki sotuvchi mol egasi bo‗lgani uchun dastlabki narxni xaridorga birinchi bo‗lib taklif etishga haqlidir. Hadisdagi rivoyatlarda: «Kimki biror oziq-ovqat mahsulotini ko‗tara sotib olgan bo‗lsa, uni uloviga ortmay (ya‘ni sotib olgan yeridan bo‗lak joyga olib bormay) turib qayta sotib yubormasligi kerak, chunki tijorat odobi shuni taqozo qilur» deyiladi. Amalda tijoratning bunday odobiga qattiq amal qilingan, odobsizlik qilganlarni esa kaltaklaganlar. Halol savdo qilish hosiyatlidir. Savdo sotiq ishlarida amal qilinadigan shartlardan yana biri savdogar boshqa savdogarning savdosini bo‗zmasligidir. Bir savdogar boshqa savdogarning savdosiga: birinchidan, toki ruxsat bermaguncha, ikkinchidan, u odam savdoni tark etmaguncha aralashmasligi, uchinchidan esa, biror molni sotib olish uchun boshqaning savdosini aynitmasligi lozim.Paygambarimiz: «Birortangiz birodaringiz savdosini ustida savdo qilmangiz» deganlar. Bu gapdan boshqalar molni olib qolib qimmatroq narxda sotish, aldash maqsadida narxni ataylab oshirish, savdogar savdosi ustiga savdo qilishiga yo‗l qo‗ymaslik kabi mazmunlar yotadi. Payg‗ambarimiz odamlarga yanada qulayroq bo‗lishi va masalani adolatliroq hal etish maqsadida: «Kimki bo‗nak (avans) berib, qolgan haqini yesa ma‘lum muddatda o‗zish sharti bilan xurmo (va undan bo‗lak narsalar) oladirgan bo‗lsa, o‗lchanadirganini o‗lchab tortiladirganini tortib olsin» deb o‗z maslahatini beradi. Hadislarda jufa haqida ham to‗xtalib, undagi uchta bobda jufaning mohiyati va ahamiyati ko‗rsatib berilgan. Jufa iqtisodiy va hududiy asnoda yerlari tutash bo‗lgan qo'shnilarning bir-birlarining uy va yerlarini hamda biror mulkka sherik yoxud biror mulkda ulushi (nasibasi) bor kishilarning bir-birlarining ulush nasibalarini birinchi bo‗lib sotib olish huquqlarini bildiradi. Bu yerda birinchi bo‗lib ulushni kim sotib olish huquqiga ega ekanligiga e‘tiborni qaratish lozim. Payg'ambarimizning: «qo‗shni qo‗shniga uy-joylarining tutashligi bilan boshqalardan ko‗ra haqliroqdir» degan maslahatlari hech qanday jamoaga tsgishli bo‗lmagan, taqsimlanmagan umumiy mulkka nisbatan jufa huquqiga asos qilib olinganligini ta‘kidlab o‗tish lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |
