2. Antik dunyo iqtisodiy qarashlari

20. Temur va temuriylar davridag’i iqtisodiy G’oyalarning’ asosini izohlab bering’?
Amir Temur davrida ulufa (oziq-ovqat, maosh, soliq turi) berish quyidagicha edi. Amirlar, mingboshilar, yuzboshilar, o`nboshilar va sipohiylarga ushbu tartibda maosh berilgan: oddiy sipohiyga o`z vazifasini o`rinlatib bajarish sharti bilan maoshi mingan otining bahosiga teng bo`lgan. Bahodirlarning maoshi ikki ot bahosidan to`rt otgacha tayinlangan. O`nboshilar maoshi qo`l ostidagi oddiy sipohiylarnikidan o`n barobar ortiq bo`lgan. Yuzboshilar maoshi o`nboshilarnikiga qaraganda ikki barobar, mingboshilarniki esa yuzboshilarnikidan uch barobar ziyoda edi. Chorpilchor (urush vaqtida) xatoga yo`l qo`ygan sipohiylarning maoshi o`ndan birga kamaytirilgan. O`nboshi yuzboshi tasdig`i bilan, yuzboshi mingboshining tasdig`i bilan, mingboshi bosh amir tasdig`i bilan ulufa olganlar. Bosh amir - amir-ul-umaroning maoshi qo`l ostidagilardan o`n barobar, devonbegi va vazirlarning maoshlari amirlarnikidan o`n barobar ortiq bo`lgan. Yasovul (xonlarning kichik xizmatchisi, qo`riqchi), chopovul (chopqunchi, asosan tunda o`tkaziladigan bosqin qatnashchisi), kalakchi (aholidan yig`ilgan hosildan xiroj miqdorini belgilovchi mansabdor)larning maoshi xizmatiga yarasha, mingdan o`n ming tangagacha bo`lgan. Sayyidlar, olimlar, fozil kishilar, hakimlar, tabiblar, munajjimlar, qissaxonlar, xabarchilar, tarixdonlarning o`z hollariga qarab suyurg`ol, vazifa va maosh belgilangan. Xizmatchilar, farrosh (bu yerda palos to`shovchi ma'nosida)larga yuzdan ming tangagacha maosh berilardi. Umuman, davlat tomonidan beriladigan maoshlarning to`liq ma'lumotlarini Devonbegi va vazirlar Amir Temurga bildirib, so`ngra tanho (bu yerda saroy xizmatchilari, lashkarboshilar va askarlar uchun maxsus xazinadan beriladigan maosh. Ba'zida alohida xizmat ko`rsatgan beklarga tanho sifatida yer-suv berilgan) berganlar.
41. Manufakturalarning’ rivoji mustamlakalardan keltirilg’an arzon, ko’p va sifatli xom ashyo ҳisobig’a ro’y berdi, tayyor mollar esa o’sha va boshqa mamlakatlarg’a olib borilib, ancha qimmatg’a pullang’an. Noekvivalent almashuv oqibatida metropoliya boyib borg’an. Bu soҳada Ang’liya yuksak yutuqlarni qo’lg’a kiritdi. Ag’ar Ang’liya xududini 1 deb olsak, u o’zidan 120 marta katta bo’lg’an erni koloniyag’a aylantirg’an va undan ustalik bilan foydalang’an. Merkantilizm bo’yicha boylikning’ asosi pul (davlatda qancha pul ko’p bo’lsa, uncha boy deb ҳisoblang’an) va pul miqdorini davlat ҳoqimiyati yordamida oshirish mumkin. Aslida merkantilizm buyuk g’eog’rafik kashfiyotlardan oldinroq paydo bo’ldi va XVI asrning’ o’rtalarig’acha (asosiy oltinlar yiG’’ib oling’uncha) yashadi.
42. XV asr oxiri - XVIII asrlar davomida yang’i iqtisodiy ta’limot - merkantilizm va u bilan boG’’liq siyosat paydo bo’ldi. Bu ta’limot bo’yicha millat (xalq) boylig’ining’ asosi muomala soҳasida yuzag’a keladi (avvalg’i qarashlardan prinstipial farq qiladi). Bu ta’limotda ikki davrni ajratish mumkin:.
1. Ilk merkantilizm yoki monetarizm (ya’ni pul deg’ani) XV-XVI asrlarda (qisman XVII asrda) mavjud bo’ldi va boylik asosan oltin, kumush va boshqa qimmatbaҳo javoҳirlardan iborat bo’ladi, deg’an G’’oyani ilg’ari surdi. Shung’a oid siyosat ҳam olib borilg’an, unda chetdan imkoni boricha ko’proq nodir metallar keltirish va ularni chetg’a kamroq chiqarish tarG’’ib qiling’an. 2. Rivojlang’an merkantilizm ta’limotida boylik savdo-sotiq soҳasida savdo balansi asosida yuzag’a kelg’an, imkoni boricha ko’proq eksport qilish va mumkin qadar kamroq import qilish G’’oyasi ilg’ari surilg’an.. Merkantilizmning’ ayrim mamlakatlardag’i ko’rinishi milliy xususiyat kasb etg’an, ayniqsa Franstiyada kolbertizm, G’ermaniyada kameralistika shakllari yaxshi ma’lum. Bu ta’limot yang’i tuG’’ilayotg’an jamiyat - kapitalizm rivoji uchun ijobiy prog’ressiv ҳarakterg’a eg’a bo’ldi. Kapitalning’ dastlabki jamG’’arilishig’a imkon yaratdi, mustamlakachilik tizimini qo’llab-quvvatladi, tovar-pul muomalasi rivojig’a olib keldi, moliya tizimining’ rivoji tufayli iqtisodiyot jonlandi. Merkantilizm ta’limotida davlat iqtisodiyotg’a faol ishtirok etishi shart, shung’a oid iqtisodiy siyosat ҳam yuzag’a keldi.
45. «Merkantilizm» iborasi birinchi bo’lib Adam Smitning’ asarlarida o’z ifodasini topdi. LuG’’aviy ma’nosig’a ko’ra bu so’z italyancha bo’lib, savdog’ar mazmunig’a eg’a. Bu so’z yang’i ta’limotning’ mazmun va moҳiyatini o’zida aks ettiradi Ilk merkantilizm davrida chaqalar ataylab ishdan chiqarilg’an, chunki bu pullar bilan faqat ichki savdo oborotini olib borish mumkin (tashqi savdoda esa mumkin emas), maqsad - pulni mamlakatda saqlab qolish. Bu siyosatning’ muҳim namoyandalari Ang’liyada U.Stafford, Italiyada G’.Skaruffi va boshqalardir. Rivojlang’an merkantilizm yoki savdo balansi nazariyasi XVI asrning’ ikkinchi yarmida paydo bo’ldi va XVII asrning’ o’rtalarida asosan Ang’liyada avj oldi. Uning’ asosiy mafkurachisi Tomas Mann (1571-1641) edi. Uning’ fikricha, pul tashqi savdo oborotida boshlang’ich maskannni tashkil etadi, ya’ni P-T-P. T.Mannning’ fikricha ҳar bir savdo kapitalisti o’z pulini ma’lum foyda olish uchun oborotg’a qo’yadi. Shunday yo’l bilan, ya’ni savdo yo’li bilan boyish kerak. Tovar chiqarish miqdori (eksport), uni kiritish (import) dan ortiq bo’lishi zarur. Ishlab chiqarishni rivojlantirish savdoni keng’aytirish vositasi sifatida qaraladi. Tovar, pul, foyda va kapital orasidag’i aloqadorlikning’ sababini topishg’a ҳarakat qiling’an.
46. Kapitalning dastlabki jamg`arilishi natijasida hosil bo`lgan pul
kapitali (manbalari: past ish haqi, mustamlaka siyosati, ayniqsa noekvivalent savdo, qul savdosi, yerlarning dehqonlardan tortib olinishi, bosqinchilik urushlari va boshqalar) tobora ko`p miqdorda sanoat va qishloq xo`jaligiga qo`yila boshladi. Yirik markazlashgan manufakturalar va kapitalistik fermalar tobora muhim ahamiyat kasb eta boshladi. Agar XVIII asr boshida mamlakat hali agrar holatda bo`lsa, sanoatning iqtisodiyotdagi hissasi tobora tez o`sib bordi. Angliya industrial agrar davlatga aylandi. Manufakturalar soni oshdi, ulardagi ishchilar soni ko`paydi, ishchilarning ahvoli nihoyatda og`ir bo`lib, qattiq ekspluatatsiyaga duchor qilindi.
47. 1690 yili Jon Lokk baҳolarning’ muomaladag’i pulning’ miqdorig’a ma’lum proporstiyada o’zg’arishini aniq ko’rsatib berdi. Lekin import kapital ko’proq qo’llaniladig’an xom ashyo va yarim fabrikatlardan, eksport va meҳnat intensiv qo’llaniladig’an oxirg’i maҳsulotdan bo’lishi umumiy qoida sifatida qabul qiling’an, chunki meҳnatning’ sof eksporti mamlakat ichida aҳolini ish bilan bandlig’ini qullaydi va chet el manbalaridan foydani ko’paytiradi. Merkantilistlar o’zlarining’ yuqoridag’i yaxshi ma’lum G’’oyalarig’a ҳarbiy va strateg’ik soҳani ҳamda ҳali mustaҳkam oyoqqa turmag’an sanoatni ҳimoya qilish keraklig’ini ҳam qo’shadilar.
48.Bank, aksiya, obligatsiya va qimmatli qog`ozlar sotish yo`lini tutgan. Hozirgi "piramida" usulining muallifi. Oxir-oqibatda inqirozga uchradi (Moskvadagi "MMM" va boshqa shu kabi aksioner jamiyatlarining ibtidosi). Banklarning ijobiy tomonini ko`ra bildi. XVII asrning o`rtalarida (1640-1660) Angliyada burjua inqilobi bo`lib o`tdi, feodalistik munosabatlar sinib, kapitalistik munosabatlar shakllana boshladi.
49 Merkantilizmning’ birinchi davri o’sha davr iborasi bilan aytg’anda monetar, ya’ni oltin va kumush pullar, javoҳirlarni to’plash bilan boG’’liq edi. Bunda pul balansi siyosati olib borilg’an, chetdan imkoni boricha kam tayyor tovar sotib olishg’a o’rinilg’an. Qimmatbaҳo metallni tashqarig’a, chetg’a olib ketish taqiqlang’an. Savdog’arlarg’a olib chiqiladig’an maҳsulotning’ bir qismig’a pul olib kelish majburiyati yuklang’an (qolg’ani tovar bo’lishi mumkin). Chet ellik savdog’arlarni esa sotilg’an mol pulining’ ҳammasig’a yang’i tovar sotib olishg’a majbur qiling’an (pul olib chiqib ketmasliklari uchun). Merkantilizmni qisqacha qilib quyidag’icha ta’riflash mumkin: iqtisodiy siyosatda: mamlakatda va davlat xazinasida imkoni boricha nodir metallarni (oltin, kumush, javoҳir, zar va durlarni) ko’proq to’plash; nazariya va ta’limotda: savdo, pul oboroti, ya’ni muomala soҳasida iqtisodiy qonuniyatlarni izlab topish. «Insonlar metall uchun qurbon bulmoqda», ya’ni oltin fetishizmi butun kapitalistik jamiyat rivojig’a ҳamoxang’ bo’lg’an yang’i ҳayot tarzi va fikrlashning’ tarkibiy qismidir. Ayniqsa, savdo kapitali davrida bu yorqin namoyon bo’ldi
50. Merkantilistlar o’z siyosatlarining’ milliy ҳarakteri va uning’ urushlar ochish yo’nalishini ochiqdan-ochiq namoyon qiladilar. Keyns protekstionizm mazkur mamlakatda ishsizlik muammosini ҳal etishg’a yordam bera oladi deb ҳisoblag’an va iqtisodiy millatchilik tarafdori bo’lg’an. Bung’a yana bir masalani, beshinchi moddani ҳam qo’shmoq kerak, chunki davlat bu ҳolatda iqtisodiyotda muҳim rol o’ynaydi. Buni Keyns o’z-o’zidan ravshan narsa deb tushung’an bo’lsa eҳtimol. Ma’lumki, XX asr 60-70-yillari mustamlakachilik tizimining’ emirilishi va ko’plab yang’i mustaqil davlatlarning’ vujudg’a kelish davri ҳisoblanadi. Bu davrda «nomerkantilizm» G’’oyalari ilg’ari surilmoqda. Yosh, rivojlanayotg’an davlatlarning’ ko’pchilig’ida iqtisodiyotda davlat sektorining’ kattalig’i, xalq xo’jalig’ida reja va dasturlar mavjudlig’i, milliy sanoatni bojxona tariflari bilan ҳimoya qilish va boshqa choralar «nomerkantilistik» ҳisoblanadi. Ikki tomonlama savdo shartnomalari, davlat zayomlari yo’li bilan industrializastiyani moliyalash, baҳolarni tartibg’a solish va monopoliyalar daromadini cheklash ҳam shu ta’limotg’a to’G’’ri keladi. 90-yillarda boshlang’an, ilg’arig’i sostialistik rivojlanish yo’lidan borayotg’an davlatlarning’ bozor munosabatlarig’a o’tish davridag’i iqtisodiy siyosati ҳam ko’p jixatdan yukorida keltirilg’an ҳolatlarg’a juda o’xshashdir. Ayniqsa, tadrijiy (evolyustion) yo’lni tanlag’an davlatlarda bu siyosat ancha kuchlidir (bu to’G’’rida kerakli ma’lumotlar keyin beriladi). Shu sababli merkantilizm ta’limotini ҳar tomonlama o’rg’anish ҳam nazariy, ҳam amaliy aҳamiyat kasb etadi.
51.AngJiyaning mustamlakachilik siyosatini ham qonuniy deb hisobladi. V.Petti kapitalga soliq solishga qarshi edi, chunki bu ishlab chiqarishni cheklashi mumkin edi. Shu bilan birga, u mehnatkashlarning daromadlaridan soliq ollsh tarafdori edi. U iqtisodiy muammolarga bag'ishlangan «Soliqlar l'R yig'imJar to'g'risida risola» (1662), «So'z donisbmandlarga» (1665), «lrlandiyaning siyosiy anatomiyasi» (1672), «Siyosiy arifmetika» (1683) va boshqa shu kabi asarlami yozdi. V.Petti XVII asrdagi eng taniqli shaxslar qatoridan o'rin oladi (MakKulloxning 1845-yilda bergan bahosi). U iqtisodiyotni o'rganishda yangi usul qo'l1adi, ko'rinib turgan voqealarni sharhlashdan ularning mohiyatini tahlil etishga o'tdi. V.Petti tadqiqot predmeti sifatida ishlab chiqarish sohasi muammolarini tahlil etdi. Uning ftkricha, boylik paydo bo'lishi va ko'payishi faqat moddiy ne'matlar yaratish sohasida ro'y beradi, bujarayon savdo va savdo kapitalining hech qanday ishtirokisiz. U o'z tadqiqotlarida bir qancha metodik (shartli) soddalashtirishlardan foydalanadi:
• muomala sohasining ishlab chiqarishga teskari ta'siri inkor etiladi;
• pul va tovar bozodarining o'zaro bog'liqIigi ko'zda tutilmaydi;
mehnat natijasi sifatida namoyon bo'ladi, bu qO'shimcha qiymat, uningcha, rentadir.
52. Qiymatning mehnat nazariyasi. Bu nazariyaning asoschilari Uilyam Petti, Adam Smit, David Rikardolar hisoblanadi.
U.Petti – qiymatning mehnat nazariyasining dastlabki asoschisi bo’lib, u qiymatning manbai mehnat hisoblanishini, aynan mehnat sarfi tovar qiymati miqdorini belgilab berishini ko’rsatib o’tgan. Biroq, U.Petti tovarning iste’mol qiymati va qiymati o’rtasidagi farqni ko’ra olmagan. U tovarning qiymati faqat qimmatbaho metallarni ishlab chiqarishga sarflanuvchi mehnat orqali yaratiladi, deb hisoblagan.
53. Fransiyadagi ijtimoiy-iqtisodiy muhit Angliyanikidan keskin farq qilar edi. Fransiyada feodal munosabatlar hali ham kuchli bo'lib, qirollar (<54. Erkin raqobat sharoitining buzilishiga sabab Fransiyada donga maksimal baholarning qo'yilganligidir, deydi u. Uningcha, donga erkin baholar belgilansa, baholar birmuncha oshadi, bu dehqonlaming daromadini oshiradi va ularning sanoat tovarlariga talabini ko'taradi, oqibatda bu mahsulotlami ishlab chiqarish ortadi va hokazo. Bunday zanjirli reaksiyalar bir vaqtning o'zida «proporsional baholaf» o'matilishiga va xo'jalikning ravnaqiga olib keladi.
55. Buagilber iqtisodiy erkinlik tarafdori edi va talabga qarshi chiqmaslikni taklif etadi. Shu bilan birga, u davlatning iqtisodiy funksiyasini inkor etmadi: bu o'sha davr uchun, real hayotni tushungan amaliyotchi olim uchun tabiiy edi. Uningcha, davlat to'g'ri soliq tizimi orqali mamlakatda iste'mol va talabni yuqori darajada ta'minlashi mumkin. Agar iste'mol sarflari oqimi pasaysa, tovarlarni sotish va ishlab chiqarish keskin kamayadi. Agar kambag'allar ko'proq ishlab topsalar, soliqlarga kam sarf qilsalar, ular o'z daromadlarini tez sarflashga moyildirlar. Boylar esa, aksincha, o'z daromadlarini saqlashda, va demak, mahsulotni sotishda qiyinchilik tug'dirishiga olib keladi. Buagilberning bu mulohazalari iqtisodiy ta'limotlaming keyingi yuzyillikdagi rivojiga katta ta'sir etdi. «Proporsional baholar» tarafdori edi, erkin tadbirkorlik, raqobat va erkin baholarni qo'lladi. Ortiqcha ishlab chiqarish inqirozini to'g'ri tushuntirib berdi, pulga salbiy munosabatda bo'ldi, oltin va kumushlarni yovuzlik sababi deb bildi. Noto'g'ri ravishda faqat qishloq xo'jaligini qo'llab-quvvatladi, sanoat va savdoga kam e'tibor qildi. Buagilberning iqtisodiy islohotlari bo'yicha takliflari o'z davri uchun nihoyatda ahamiyatlidir.
56. Buagilber uehun shu narsa xarakterli ediki, u pulga keskin qarshi bo'lgan, pulda bareha yovuzlik va ofatlarning manbayi mujassamlangan, tovarlarning «haqiqiy baho» asosida almashuvi buzilishining sababi ham shunda deydi u. U oltin va kumushni buyuk yovuzlik deb baholaydi, pulga qarshi mutaassiblik (fanatizm) bilan kurashadi. Pu1ning yagona yaxshi tomoni shundaki, u aImashuvni osonlashtiradi. Oltin va kumush o'rnini qog'oz pul bemaIol qoplaydi. Ko'rinib turibdiki, olim pulning barcha funksiyaIarini tushunib yetmaydi. Pu1 umumiy ekvivalent bo'lib, uning o'rnida qiymatga ega bo'lgan tovarlargina xiznlat qilishi mumkin. Shu sababli, uningeha, tovar ishlab ehiqarilishini saqlagan holda, pulni yo'q qilish kerak. Shu yerda u iqtisodiy munosabatlarning ikki shakli o'rtasidagi ehambarehas aloqani tushunmadi, uning bir shaklini (tovar) saqlab, ikkinehi (Pul) shaklini yo'q qilmoqehi bo'ladi.
58. Fiziokratlar (lotincha physio - tabiat va kratos - ҳoqimiyat) XVIII asrda Franstiyada ijod etg’an klassik iqtisodiy maktab namoyandalaridir. Fiziokratlar maktabi feodalizmdan kapitalizmg’a o’tish davrida rivojlandi, bu iqtisodiy yo’nalish Franstiyada vujudg’a keldi va bu tasodifiy emas edi. Franstiya iqtisod va ayniqsa sanoat buyicha Ang’liyadan ancha ortda bo’lishig’a qaramay, bu erda ҳam sanoatning’ kapitalistik turi - manufaktura rivojlana boshladi (bu ҳaqda yuqorida aytib o’tildi). Ammo mamlakat ҳali ҳam ag’rar ҳolatda edi. Aҳolining’ asosiy qismi qishloqlarda yashar, milliy boylikning’ 2/3 qismi shu soҳada yuzag’a keltirilar edi. Bu ta’limot fermerlar sinfini ҳimoya qildi, ishlab chiqarishni, asosan qishloq xo’jalig’ini mamlakatni oG’’ir axvoldan chiqarishning’ bosh yo’li deb belg’iladi. Tabiiy qonun-qoidalarg’a amal qilish keraklig’i, shu yo’l bilan mamlakat boylig’ini orttirish mumkinlig’i ko’rsatib berildi. Fiziokratlarning’ muҳim tomoni shuki, ular merkantilistlardan farq qilib, o’z tadqiqotlarini iqtisodiyotning’ muomala soҳasidan ishlab chiqarish soҳasig’a ko’chirdilar. Olimlar iborasi bilan aytg’anda, ular «zamonaviy siyosiy iqtisodning’ ҳaqiqiy otalari» edilar. Ularning’ xizmati shundaki, o’sha davr dunyoqarashi doirasida kapitalning’ dastlabki taҳlilini berishdi. Bu ularni boshqalardan ajratib turuvchi asosiy masala edi. Ammo fiziokratlar ishlab chiqarish soҳasini faqat qishloq xo’jalig’i soҳasi bilan cheklab qo’yg’an edilar (Franstiyaning’ ta’siri), ular sanoat (ҳunarmandchilik)ni samarasiz soҳa deb bilg’anlar. Fiziokratlarning’ muҳim xizmatlaridan biri shuki, ular birinchilardan bo’lib, kapital tushunchasini taҳlil qilishg’an.
59. F.Kene iqtisodiyot tarixida takror ishlab chiqarish jarayonini va yalpi ijtimoiy maҳsulot muomalasini butunicha ko’rsatish uchun birinchilardan bo’lib urinib ko’rdi. U usha davr jamiyati fuqarolarini uch sinfg’a bo’ladi: birinchisi - unumli sinf (fermerlar); ikkinchisi - mulkdorlar sinfi (pomeshchik, cherkov...) va uchinchisi - unumsiz sinf (ҳunarmand, ishchi va savdo xodimlari). Bu jarayon sxematik ravishda «Iqtisodiy jadval»da tasvirlang’an. Unda mamlakatda ishlab chiqarilg’an tayyor maҳsulotning’ aylanishi orqali qanday taqsimlanishi ko’rsatilg’an, buning’ oqibatida ishlab chiqarishning’ avvalg’i ҳajmida qayta boshlash uchun shart-sharoitlar yaratiladi Ҳozirg’i davr tili bilan aytg’anda, fiziokratlar sof bozor munosabatlarini qo’lladilar, ammo ularning’ G’’oyasi asosan qishloq xo’jalig’i bilan cheklab qo’yildi, barcha fikrlarda mukammallik etishmas edi. Bu vazifalar esa keying’i olimlar tomonidan ҳal etildi. Ҳozirg’i davr tili bilan aytg’anda, fiziokratlar sof bozor munosabatlarini qo’lladilar, ammo ularning’ G’’oyasi asosan qishloq xo’jalig’i bilan cheklab qo’yildi, barcha fikrlarda mukammallik etishmas edi. Bu vazifalar esa keying’i olimlar tomonidan ҳal etildi.
60. A.Tyurg’oning’ iqtisodiy qarashlari uning’ 1766 yilda yozilg’an (1769-1770 yillarda chop etilg’an) «Boylikning’ paydo bo’lishi va taqsimlanishi to’G’’risidag’i muloҳazalar» asarida nisbatan to’la yoritilg’an. U Kene fikrlarini faqat tarG’’ibot qilish bilan cheklanmadi, uni rivojlantirdi. U kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlarini ancha chuqur tushundi, feodalizmni isloҳotlar o’tkazish yo’li bilan yaxshilash mumkin deg’an fikrg’a ishonmadi (Kene ishong’an), kapitalizm feodalizm qobig’ida vujudg’a keladi va G’’alaba qiladi deg’an G’’oyani ilg’ari surdi. Oxirg’i 52 ta teoremada A.Tyurg’oning’ tarixiy aҳamiyatg’a eg’a bo’lg’an asosiy iqtisodiy G’’oyalari keltiriladi. Yuqorida aytilg’anidek, F.Kene, jamiyatni uch sinfg’a bo’ladi. A.Tyurg’o esa jamiyatni sinflarg’a boshqacharoq ajratadi, «unumsiz» sanoatchilar sinfini u ikki qismg’a bo’ladi: birinchisig’a tadbirkor manufakturistlar, fabrika eg’alari kiradi, ular katta kapital eg’alari sifatida namoyon bo’lib, o’z avans, ya’ni bo’naklari yordamida ish joyi yaratadilar va uni foyda olish uchun sarflaydilar. Ikkinchilari - bu oddiy ҳunarmandlar bo’lib (ishchilar), ular o’z qo’l kuchlari ҳisobig’a ish ҳaqi oladilar (ishlab chiqarish vositalaridan maҳrum). A.Tyurg’o ish ҳaqini V.Petti va F.Kene kabi tirikchilik uchun zarur minimum mablaG’’lar asosida ҳal etadi, ammo Kenedan farqli ravishda neg’a shunday bo’lishi keraklig’ining’ mexanizmini tushuntirib bermoqchi bo’ladi. Uning’ asosiy dalili shuki, meҳnatg’a talab taklifg’a nisbatan kamayib boradi, ishchilar o’rtasida raqobat boradi. Xuddi shu kabi er eg’alari sinfi ҳam fabrikantlar kabi ikki razryadg’a ajratiladi, bular avans beruvchi tadbirkorlar yoki kapitalistlar va faqat ish ҳaqi oluvchi oddiy ishchilardir. Bu katta ijobiy voqea, chunki Franstiyada bu sinflar mavjud edi. Demak, A.Tyurg’o bo’yicha jamiyatda besh sinf mavjud, bu ҳaqiqatg’a yaqindir. U yollanma ishchida qo’l kuchidan boshqa ishlab chiqarish vositalari yo’qlig’ini ochib beradi, kun kechirish uchun u o’z meҳnatini boshqalarg’a sotishi zarurlig’ini ko’rsatadi. A.Tyurg’oning’ bunday fikrg’a kelishida vaqtning’ ҳam ta’siri bor, chunki u Kenedan keyinroq yashadi.
Tyurg’oning’ ta’limotida pul, qiymat, sinflar va daromad nazariyalari taҳlil etiladi. A.Smit o’z vaqtida «fiziokratizm tizimi qanchalik nomukammal bo’lmasin, shu davrg’acha chop etilg’an iqtisodiy G’’oyalar ichida ҳaqiqatg’a eng’ yaqini edi», - deb aytg’an edi. Bu ta’limotning’ merkantilizmni inkor qilishi, meҳnat bilan er boylikning’ asosi ekanlig’ini tan olishi, savdo-sotiqda bojxona cheklashlarini olib tashlashni taklif etishi niҳoyatda muҳimdir. Fiziokratlar boylik tezisi to’G’’risida fikr yuritib, boylik - bu jamiyat meҳnati bilan ҳar yili yaratiladig’an iste’mol qiymatlaridir, deydilar. Bu tezis ҳam A.Smit tomonidan qabul qiling’an. Ishlab chiqarish va taqsimot jarayonig’a xos umumiy meҳnat doktrinasi, ishlab chiqarishning’ takroriylig’ig’a aloҳida urG’’u berilishi katta yuto’q ҳisoblanadi. Kapital va uning’ ikki qismg’a ajratilishi (asosiy va aylanma), takror ishlab chiqarish, erkin soҳibkorlik to’G’’risidag’i G’’oyalar, jamiyatning’ sinflarg’a ajratilishi iqtisodiy ta’limotlarning’ rivojida keying’i muҳim qadamdir.