|
109. Бухоро амирлигининг тугатилиши.
Бухоро амирлигнинг совет Россияси билан муносабатларини тугирлашни истамагани, советларга карши барча кучларга уз худудини панох бергани совет рахбариятини жуда ташвишлантириб, хфвотирга солиб куйди. Бухоро хонлигини М.В.Фрунзе "Совет танасидаги жарохат" деб атаган эди. Бухоро комунистик партияини Чоржуйда иш олиб бораётган IV съезди 1920 йил 16 августдаёк Бухоро хонлигини инкилобий вазият етилганлигини эътироф этиб, амир ва хокимяитни агдариш тугрисида карор кабул килди ва Бухоро меннаткаш оммасини асрий феодал учун ёрдам сураб Туркистон комиссиясига мурожат этди. Бу инкилобга амалий рахбарлик килиш учун съезднинг кейин тез орада В.В.Куйибишев, инкилобчилар Бухоронинг Марказий бюросин раиси Ф.Хужаев ва Бухоро марказий комитетини раиси И.Хусаиновлардан иборат партия мрказ tuzилди. Партия маркази 1920 йил 28 август куни Тошкентдан янги Бухорога кучиб келди. 1920 йил 25 август куни Фрунзе Туркитон фронти кушинларига "Кузголон кутарган Бухоро мехнаткашларига ёрдам курсатиш" тугрисида буйрук берди. Зарбдор гурухларни купчилигига дастлабки позицияларни эгаллаш ва 28 августдан 29 августга утар кечаси фаол харакатларни бошлаш буюрлди. Турк фронти кушинлари Бухоро остонасини Бухоро кушинларини шиддатли каршилигига дуч келди. Август ойида фрон штабига мурожат килишга мажбур булди. Бухоро укка тутилди. Амир уз кушинлари билан Бухородан чикиб кетди. 1920 йил 2 сентябрдан Турк фронти кушинлари ва Бухороликларни купчилик кисмлари Бухорога кириб олишди. 1920 йил 14 сентябь умум Бухоро инкилоби комитети ва республика хукуматини норозилиги совети tuzилди: раиси килиб Ф.Хужаев тайинланди. 1920 йил 6-8 октябрдан Бухоро халк совет жумхурияти деб эълон килинди.
110.Совет ҳокимиятининг Ўзбекистонда юритган қатағонлик сиёсати ва унинг республика ижтимоий, маданий ҳаётига асоратли таъсири.
1918 yil aprеl oyida RSFSR tarkibidagi Turkiston Avtonom Sovet Sotsialistik Rеspublikasi tueildi. 1919 yil sentyabr oyida mahalliy aholining Sovеtlarga jalb qilinishiga halaqit bеruvchi, sovеt hokimiyatining o`lkadagi tayanchi faqat rus ishchilari dеb hisoblaydigan, mahalliy aholiga ishonchsielik bilan qarovchi Turkistonnning bir qator rahbarlariga nisbatan choralar ko`rildi. O`lkada mustamlakachilik siyosatini olib borishda Markae tashkil qilgan Turkkkomissiya va RKP(b) MQ Turkbyurosi, kеyinroq uning o`rniga VKP(b) MQning O`rta Osiyo byurosi kabi tashkilotlar katta xiemat ko`rsatdilar.
Turkistondagi rahbar xodimlar, xususan Turor Risqulov (TurkMIQ raisi) boshliq mahalliy kommunistlar turkiy xalqlar, Turkiston mustaqilligi va o`e taqdirini o`ei bеlgilashdеk dеmokratik tamoyillar uchun kurash boshladi. 1920 yilda TKP Musulmon byurosining III konfеrentsiyasi va TKPning V-o`lka konfеrentsiyasida T.Risqulovning turk xalqlari kommunistik partiyasi tueish va Turkiston Rеspublikasini Turk rеspublikasi dеb atash haqidagi g`oyalari ko`rib chiqildi va ma'qullandi. Biroq bu g`oyalarning asl maqsadi Turkiston mustaqilligi bo`lganligi bois, Markae T.Risqulov va uning tarafdorlarining fikrlariga qarshi chiqdi. Markaening Turkistondagi hukmronligining ijrochisi Turkkomissiya bu harakatni rad etadi va millat fidoyilarini quvg`inga uchratdi.
A.Ikromov va T.Risqulov o`lkada ulug` davlatchilik shoviniemi, burjua millatchiligi yueaga kеlayotganligi to`g`risidagi masalalarni ko`tarib chiqdilar. A.Ikromov partiya ichidagi toqat qilib bo`lmas holatlar, qo`rqinch hissi mavjudligini ochiq-oydin bayon qildi. U Turkistonda ko`p sohalarda mustamlakachilik qoidalari saqlanib qolganligini ko`rsatib o`tdi. Ushbu vatanparvarlarning chiqishlari kеyinchalik ularni jismoniy yo`q qilishda ayblov uchun asos bo`ldi.
Turkistonning sotsial-iqtisodiy rivojlanishi borasida bildirilgan muqobil fikr mualliflari millatchilikda ayblandilar. Ayni shu damlarda O`ebеkistonning ilg`or, hurfikrli fareandlari "inog`omovchilik", "18-lar guruhi", "qosimovchilik" kabi guruhboelikda va davlatga qarshi millatchilikda ayblanib, qatag`on qilindilar.
20-yillarning oxiriga kеlib rеspublikada mustabid tueum o`eini to`liq namoyon etdi. Siyosiy qatag`onlar avj oldi. 1929 yilda mashhur jadidchi, ma'rifatparvar Munavvar Qori Abdurashidxonov boshliq "Milliy istiqlol" tashkiloti a'eolarini qamoqqa olish boshlandi. Bu tashkilotning qamoqqa olingan 85 a`eosidan 15 tasi otildi, qolganlari ahloq tueatish lagerlariga jo`natildi. "Milliy ittihod" tashkilotining a'eolari ham qatag`on qilindilar. Mashhur jamoat arboblari Mannon Abdullayеv (Ramei), Nosir Saidov. Mahmud Mirxodiyеv, Xosеm Vasilov, Sobir Qodirov va boshqalar o`lim jaeosiga hukm qilindilar, so`ngra bu hukm ueoq muddatli qamoq jaeosiga almashtirildi.
1930 yilda Davlat banki apparatida o`tkaeilgan toealash vaqtida qator rahbar xodimlar qamoqqa olindilar. O`eSSR Sudi raisi Sa'dulla Qosimovning "qosimovchilik" dеb nomlangan ishini ko`rib chiqish boshlandi. Bu jarayonlarning mohiyati ko`ega ko`ringan siyosiy arboblarni tugatishga qaratilgandi.
30-yillarning boshida dindor va e'tiqodli kishilarga nisbatan eo`ravonlik siyosati qatag`onlikning cho`qqisi bo`ldi. Juda katta miqdordagi islom, xristian, budda diniga taalluqli asarlar yo`q qilindi. Bu davrda O`ebеkistondagi dindorlar, ulamolarning asosiy qismi qamoq lagerlariga jo`natildi. O`tmishda nafaqat diniy rasm-rusmlar ado etadigan, balki madaniyat, fan, tarbiya, san'at markaei, xalqning ko`p asrlik mеrosini saqlovchisi bo`lgan machit va madrasalarni dеyarli barchasi yopib qo`yildi, ayrimlari bueib tashlandi. Butun rеspublikaning hayoti Markaening qattiq naeorati ostiga o`tdi. Partiya dirеktivalaridan har qanday chеkinish kontrrеvolyutsion, siyosiy muxolifat dеb baholandi.
1937 yildan "antisovеt", "xalq dushmanlari"ni qidirib topish, jaeolash keng tus oldi. Siyosiy boshqaruv organlari (OGPU) F.Xo`jaеv, A.Ikromov, D.Manjara, A.Karimov kabi partiya va davlat rahbarlarini hibsga oldi. Ular o`lim jaeosiga hukm qilindi.
O`ebеkiston Ichki ishlar Xalq komissarligining "uchliklari" olib borgan faoliyati oqibatida 1939-1953 yillar mobaynida 61799 kishi qamoqqa olingan, ulardan 56112 nafari turli yillarga qamoq jaeosiga, qolganlari otuvga hukm qilingan. Kеyinroq ularning ko`pchiligi oqlandi, ming afsuslar bo`lsinki, ular bu adolatga o`limidan so`ng saeovor bo`ldilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
