1–tema: miynet huqiqiniń predmeti, usillari, sistemasi hám tiykarǵi funktciyalari

Raxima. 5. Меҳнатни халқаро халқаро ҳуқуқий тартибга солиниши
Илмий техника революцияси юз бераётган пайтда ижтимоий-иқтисодий ва бошқа муносабатларнинг глобаллашув жараёни кузатилмоқда. Бундай шароитда жаҳоннинг бир бурчагида содир бўлаётган воқеа-ҳодисалар бошқа бурчагида яшовчи халқлар ва давлатлар учун ҳам акс садо бераётир. Ушбу омиллар юз бераётган жараёнларни мувофиқлаштирилишини, давлатлар ва халқлар ўртасида ҳамкорлик йўлга қўйилишини тақозо этмоқда.
Ер курасида аҳоли сони тез суръатлар билан кўпайиб, унинг ресурслари ва иқтисодий имкониятлари деярли ўзгармасдан қолаётган бир пайтда барчани иш билан таъминлаш, очлик ва касалликларга, қашшоқликка қарши курашиш долзарб вазифалардан эканлиги шак-шубҳасиздир.
Инсоннинг энг муҳим ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқларидан бири бўлган меҳнат қилиш ҳуқуқини рўёбга чиқариш, ишсизликка қарши курашиш, аҳоли бандлигини таъминлаш борасидаги халқаро ҳамкорлик ва бу соҳадаги ижтимоий муносабатларни халқаро ҳуқуқий тартибга солиш Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг бевосита иштироки ҳамда раҳбарлиги остида, унинг ихтисослаштирилган ва минтақавий ташкилотлари кенг жалб этилган ҳолда амалга оширилади.
Меҳнат, бандлик ва минимал меҳнат шароитларини таъминлашга доир глобал масалалар Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг энг аҳамиятли халқаро ҳуқуқий ҳужжатлари: «Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон Декларацияси» (1948 йил 10 декабр), «Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисида»ги халқаро Пакт (1966 йил 19 декабр) ва бошқа ҳужжатларда мустаҳкамлаб қўйилган.
«Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон Декларацияси»нинг 23-моддасига кўра, «Ҳар бир инсон меҳнат қилиш, ишни эркин танлаш, адолатли ва қулай шароитга эга бўлиш ва ишсизликдан ҳимоя қилиниши ҳуқуқига эга»¹⁴.
«Ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро Пактнинг 6-моддасига кўра: «Ушбу пактда иштирок этувчи давлатлар ҳар бир инсоннинг ишлаб маблағ топиш имкониятини қамраб оладиган меҳнат қилиш ҳуқуқини тан олади. Меҳнат турини ҳар бир одам эркин ҳолда танлайди ёки унга эркин ҳолда рози бўлади. Шу Пактга аъзо бўлган давлатлар эса фуқароларни мазкур ҳуқуқ билан таъминлаш учун зарур чоралар кўради»¹⁵.
Меҳнатни халқаро ҳуқуқий тартибга солишда, айниқса Халқаро Меҳнат Ташкилотининг ўрни каттадир. Халқаро Меҳнат Ташкилоти БМТнинг ихтисослашган муассасаси мақомига эга ҳолда иш олиб боради.
Ўзбекистон Республикаси ўз давлат мустақиллигини қўлга киритганидан кейинги ўтган ўн йил давомида ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, маданий ҳаётнинг барча жабҳаларида туб ислоҳотларни амалга оширмоқда ва уларнинг моҳияти – демократик, фуқаролик жамияти, ҳуқуқий давлат барпо этиш мақсадида умуминсоний ва демократик қадриятларни жорий эта бориш, фуқароларнинг ҳуқуқларини таъминлашга қаратилган халқаро андозаларга мослашишдан иборат.
Ўтган йиллар давомида БМТнинг инсон ҳуқуқларига оид энг муҳим ҳужжатлари, Халқаро Меҳнат Ташкилотининг бир қатор конвенциялари Ўзбекистон Республикаси томонидан ратификация қилинди¹⁶.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг муқаддимасида Ўзбекистон халқи умумий эътироф этган халқаро ҳуқуқий нормалар устиворлигини тан олиш қайд этилган. Шунга мувофиқ равишда барча қонунларда, шу жумладан Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексида ҳам (10-моддаси) Ўзбекистон иштирок этаётган халқаро ҳуқуқий шартномаларнинг қоидалари миллий қонунчиликка нисбатан устивор эканлиги таъкидланади.
Ҳозирги кунда меҳнатни ҳуқуқий тартибга солиш борасидаги халқаро андозалар, агар улар Ўзбекистон томонидан тан олинган бўлса, бевосита қўлланилиши, уларнинг қоидалари Ўзбекистон қонунлари таркибига киритилиши, улар асосида қонун ҳужжатлари ишлаб чиқилиш орқали Ўзбекистонда меҳнат ҳуқуқининг ривожланишига таъсирини ўтказмоқда.
Шу муносабат билан Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 10-моддасида: «Агар Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномасида ёки Халқаро Меҳнат Ташкилотининг Ўзбекистон томонидан ратификация қилинган конвенциясида ходимлар учун меҳнат тўғрисидаги қонунлар ёки бошқа норматив ҳужжатларга нисбатан имтиёзлироқ қоидалар белгиланган бўлса, халқаро шартнома ёки конвенциянинг қоидалари қўлланилади.
Ўзбекистон Республикаси халқаро шартномаларнинг ёки Халқаро Меҳнат Ташкилотининг Ўзбекистон томонидан ратификация қилинган конвенциясининг қоидалари меҳнатга оид муносабатлар бевосита қонун ҳужжатлари билан тартибга солинмаган ҳолларда ҳам қўлланилади», дейилади.
Халқаро Меҳнат Ташкилоти Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг ихтисослаштирилган муассасаси сифатида 170 давлатни ўзида бирлаштиради. Унинг ташкилий тузилиши, ваколатлари ва иш олиб бориш шакллари ўз Уставида белгилаб қўйилган. Халқаро Меҳнат Ташкилотининг олий органи бўлиб ҳар йили бир марта унинг барча аъзо давлатларидан иборат таркибда чақириладиган халқаро меҳнат конференцияси ҳисобланади. Ушбу конференция фаолиятида ҳар бир аъзо давлат 4 делегатдан (2 та ҳукуматдан, 1 та тадбиркорлардан, 1 та ходимлардан) иборат таркибда қатнашади.
Халқаро меҳнат конференцияси 56 кишидан иборат (28 киши ҳукуматлардан, 14 тадан тадбиркорлар ва ходимлардан) маъмурий кенгашни ташкил этади. Халқаро меҳнат бюроси Халқаро Меҳнат Ташкилотининг доимий котибияти саналиб, кундалик ижроия фаолияти билан шуғулланади, Бош директор томонидан шакллантирилади.
Халқаро Меҳнат Ташкилоти тарихига назар ташланса, унинг барпо этилишида АҚШ касаба уюшмалари, Америка Меҳнат Федерацияси муҳим рол ўйнаганлигини кўриш мумкин. 1910 йилдан бошлаб Америка Меҳнат Федерацияси раиси Самюэл Гомиерс бошчилигида Америка касаба уюшмалари бир неча йил давомида халқаро миқёсида меҳнаткашларни ҳимоя қилишнинг халқаро тизимларини яратишга интилиб келди. 1919 йилда АҚШ президенти Вудро Вильсон «Миллатлар ҳамжамияти»ни яратиш ташаббусини олға сурди. Ушбу икки ғоя бошқа давлатлар халқлари томонидан ҳам қўллаб-қувватланди ва 1919 йил январ ойида бўлиб ўтган Версал конференциясида муҳокама қилиниб, 1919 йил 25 январида халқаро меҳнат қонунчилиги билан шуғулланувчи 15 кишидан иборат комиссия тузилди.
Комиссия Буюк Британия тақдим этган лойиҳа бўйича янги (бўлажак ХМТ) муассаса ваколатлари, унда ҳукуматлар, иш берувчилар ва ходимлар вакилларининг иштироки, конвенциялар ишлаб чиқиш, қабул қилиш, ратификациялашни ташкил этиш, ижро этилишини назорат қилиш механизмлари муҳокама этилди. 1919 йили Миллатлар Лигаси ва Халқаро Меҳнат Ташкилоти тузиш тўғрисида Версал битими қабул қилинди.
Халқаро Миллатлар Лигаси мақсад ва вазифалари фаолият принциплари ва шакллари унинг Уставида, Устав таркибига киритилган Филадельфия Декларациясида мустаҳкамлаб қўйилган.
Халқаро Меҳнат Ташкилоти ўз фаолиятини қуйидаги тамойилларга асосланган ҳолда юритади:
меҳнат товар эмас;
сўз эркинлиги ва ташкилотларга бирлашиш эркинлиги доимий тараққиётнинг зарур шартидир;
бирон бир жойдаги қашшоқлик умумий фаровонликка таҳдид солади;
умумий фаровонликка кўмаклашиш мақсадида ҳар бир давлатда ва халқаро миқёсда муҳтожлик билан узлуксиз кураш олиб борилиши керак.
Уставда белгиланишича, меҳнат шароитларини яхшилаш учун қуйидаги масалалар бўйича халқаро миқёсида чоралар қабул қилиш лозим:
иш куни ва иш ҳафтаси муддатини чеклаш орқали иш вақтини меъёрлаштириш;
ишчи кучини ёллашни тартибга солиш;
ишсизликка қарши чоралар кўриш;
қониқарли турмуш шароитларини таъминловчи иш ҳақи кафолатлари;
меҳнаткашларни касалликлар, касб касалликлари ва ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодисалардан ҳимоя қилиш;
болалар ва ўсмирлар ҳамда аёлларни ҳимоя қилиш;
қарилик ва ногиронлик бўйича кафолатли нафақалар;
чет элда ишлаётган меҳнаткашлар манфаатларини ҳимоя қилиш;
бир хил қийматдаги меҳнат учун тенг ҳақ тўлаш;
ташкилотга бирлашиш эркинлиги тамойилнинг тан олиниши;
касб-ҳунар таълимини ташкил этиш ва бошқалар.
Халқаро Меҳнат Ташкилоти Уставига мувофиқ норма ижод қилиш, яъни меҳнат соҳасида халқаро ҳуқуқий андозаларни яратиш унинг асосий фаолият йўналишларидан бўлиб ҳисобланади. Шуни айтиш кифояки, 1997 йил июн ойигача бўлган даврга келиб Халқаро Меҳнат Ташкилоти қабул қилган халқаро ҳуқуқий ҳужжатлар сони 364 тага етди. Улардан 189 таси конвенция, 184 таси тавсиялардан иборат.
Мустақилликка эришганимиздан кейинги йиллар давомида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан Халқаро Меҳнат Ташкилотининг 13 та конвенцияси ратификация қилинди. Булар:
Куч ишлатиш ёки мажбурлаш йўли билан меҳнат қилдиришни тақиқловчи 29-конвенция 28.06.1930 йил қабул қилинган ва 1 май 1932 йилда кучга кирган (Ўзбекистон Республикаси 13.07.1992 йил қўшилган);
Иш вақтини 40 соатгача қисқартириш ҳақидаги 47-конвенция (13.07.1992 йил);
Йиллик ҳақ тўланадиган таътиллар ҳақидаги 52-конвенция (13.07.1992 йил);
Касаба уюшмаларига қўшилиш ҳуқуқи ва жамоавий музокараларни ташкил этиш ва олиб бориш ҳуқуқи тамойилларини қўллаш тўғрисидаги 98-конвенция (13.07.1992 йил);
Тенг меҳнат учун эркак ва аёлларни тенг тақдирлаш ҳақидаги 100-конвенция (13.07.1992 йил);
Оналикни муҳофаза қилиш ҳақидаги 103-конвенция (13.07.1992 йил);
Мажбурий меҳнатни такиклаш ҳақидаги 105-конвенция (15.12.1997 йил);
Меҳнат ва иш билан таъминлаш соҳасида камситишлар тўғрисидаги 111-конвенция (13.07.1992 йил);
Бандлик соҳасидаги сиёсат тўғрисидаги 122-конвенция (13.07.1992 йил);
Корхоналардаги меҳнаткашлар вакиллари ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва уларга бериладиган имкониятлар ҳақидаги 135-конвенция (15.12.1997 йил);
Жамоавий музокараларга кўмаклашиш тўғрисидаги 154-конвенция (15.12.1997 йил);
Ишга қабул қилишда минимал ёш тўғрисидаги 138–конвенция (04.04.2008 йил).
Болалар меҳнатнинг энг оғир шаклларини тугатиш тўғрисидаги 182–конвенция (04.04.2008 йил).
Халқаро Меҳнат Ташкилоти конвенциялари ва тавсиялари Халқаро Меҳнат Конференцияси томонидан ишлаб чиқилади ва қабул қилинади. Халқаро Меҳнат Конференцияси қабул қилган конвенция Халқаро Меҳнат Ташкилоти аъзоси бўлган камида икки давлат томонидан ратификация қилиниши билан кўп томонлама халқаро битимга айланади ва уни ратификация қилган давлатлар учун ҳам, ратификация қилмаган давлатлар учун ҳам мажбуриятлар юклайди.
Халқаро Меҳнат Ташкилоти тавсиялари халқаро шартнома ҳисобланмайди ва шу туфайли уларни ратификациялаш талаб этилмайди, аммо барча аъзо давлатлар унга амал қилишлари, ўз миллий қонунчилигига тегишли ўзгартиришлар киритишлари лозим бўлади.

1^ Каранг: Ўзбекистоннинг янги конунлари , Т., «Адолат», 1998, 19-сон.

2^ Ўзбекистоннинг янги қонунлари, Т., «Адолат», 1997, 7-сон.

3^ Ўша ерда, 1993, 6-сон.

4^ Ўша ерда, 1994, 8-сон.

5^ Ўша ерда, 2001, 23-сон.

6^ Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 1999 йил 14 июнда 746-сон билан рўйхатга олинган «Намунавий ички меҳнат тартиби қоидалари».

7^ Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2000 йил 5 январда 865-сон билан рўйхатга олинган «Аёллар меҳнатини қўллаш тўлиқ ёки қисман тақиқланган ноқулай меҳнат шароитига эга ишлар рўйхати».

8^ «Меҳнат дафтарчаларини юритиш тартиби тўғрисидаги Йўриқнома» Т., 1998 йил. Алоҳида нашр. 1998 йил 29 январда 402-сон билан рўйхатга олинган (2001 йил 19 майдаги 402-2 тартиб рақами билан қўшимча ва ўзгартиришлар киритилган).

9^ Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 9 октябрдаги 469-сонли «Вазирликлар, Давлат қўмиталари ва идоралар меъёрий ҳужжатлари қонунийлигини таъминлаш тўғрисида»ги қарори ва унга 2000 йил 19 майда киритилган ўзгартириш.

10^ Қаранг: «Ўзбекистон Республикаси Олий суди қарорлари тўплами». II жилд, Т., 1999, 58-бет.

11^ Қаранг: «Халқ сўзи» газетаси. 2001 йил 4 январ.

12^ Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 9 октябрдаги 469-сонли «Вазирликлар, Давлат қўмиталари ва идоралар меъёрий ҳужжатларнинг қонунийлигини таъминлаш чоралари тўғрисида»ги қарори.

13^ Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йил 19 майдаги «Вазирликлар, Давлат қўмиталари ва идораларининг меъёрий ҳужжатларини қабул қилиш тартибини такомиллаштириш тўғрисида»ги қарори.

14^ Қаранг: «Инсон ҳуқуқлари» (олий ўқув юртлари учун ўқув қўлланмаси), Т., «Ўзбекистон», 1997, 188-бет.

15^ Қаранг: Ўша манба, 193-бет.

16^ Қаранг: 1991 йил 30 сентябрда «Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон Декларацияси», 1995 йил 31 августда «Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисида»ги Халқаро Пакт ва бошқа кўплаб ҳужжатлар ратификация қилинган.