1–tema: miynet huqiqiniń predmeti, usillari, sistemasi hám tiykarǵi funktciyalari

1–TEMA: MIYNET HUQIQINIŃ PREDMETI, USILLARI, SISTEMASI HÁM TIYKARǴI FUNKTCIYALARI

1. Ózbekstanda bazar munasábetleri qáliplesiwi sharayatında miynetke tiyisli social munasábetlerdi shólkemlestirilgen-huqıqıy tártipke salıwdıń zárúrligi.

2. Miynet huqıqı túsinigi hám predmeti. Miynetke tiyisli huqıqıy munasábetler.
3. Miynet huqıqı usılları hám sistemaları.

Albina. Mámleketimiz óz ǵárezsizligin qolǵa kirgizgenine on jıldan asdı. Mazmunan o'nlab jıllarǵa teń bul dáwirde erisilgen úlken tabıslarımızdan biri - bazar munasábetleriniń qarar tapayotganligi, insan huqıqların sheklewge qaratılǵan, adamzat tábiyaatına qarsı bolǵan basqarıw -buyrıqpazlıq, byurokratik sistema ornına insan máplerin hámme zattan ústin qo'yuvchi, ulıwma insanıylıq qádiriyatlarǵa tiykarlanıwshı jańasha demokratiyalıq institutlardıń barǵan sayın keńlew engizilayotganligi bolıp tabıladı. Ózbekstan xalıq aralıq turmısda, Birlesken Milletler Shólkemi hám basqa abıraylı xalıq aralıq shólkemler iskerliginde aktiv qatnas etip, onıń úlesi hám poziciyasi barǵan sayın áhmiyetlilew bolıp barıp atır. Respublikamız demokratiyalıq hám dúnyalıq mámleket retinde insan huqıqları hám de erkinliklerin tán alıwshı hám kepillikleytuǵın xalıq aralıq huqıqıy hújjetlerge qosılayotir. Atap aytqanda, miynet jáne social máselelerge tiyisli “Insan huqıqları Umumjahon Deklaratsiyasi“, 1966 yilgi “Ekonomikalıq, social hám materiallıq huqıqlar tuwrısında”gi Xalıq aralıq Paktni hám basqa xalıq aralıq huqıqıy hújjetlerdiń Ózbekstan Respublikası tárepinen ratifikatsiya etiliwi bazar munasábetleri dáwirinde puqaralardıń eń zárúrli insaniy huqıqlarınan bolǵan miynet qılıw, miynetke muwapıq aqsha alıw, dem alıw, saw miynet sharayatlarında islew sıyaqlı huqıqları tolıq -to'kis ruyobga shıǵarılıwı, huqıqıy qorǵawlanıwı hám kepillikleniwi ushın zárúr, xalıq aralıq standartlarǵa muwapıq keliwshi nızamshılıq bazasınıń jaratılıwına járdem berdi. Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası óz mánisi hám mazmunı menen adam huqıqların tiyisli xalıq aralıq hújjetlerge tolıq uyqas, olardaǵı ulıwma insanıylıq qádiriyatlar hám ideyalardı ózine sińirgen hújjet boldı. Bul Konstitutsiya tiykarında qabıl etilgen Nızamlar, atap aytqanda, miynet salasındaǵı nızamlar shaxs huqıqların nátiyjeli qorǵaw, tolıq ámelge asıriwdi támiyinleytuǵın mexanizmlerdi názerde tutadı. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2001 jıl 4 yanvar daǵı “Ózbekstan Respublikası Konstituciyasin úyreniwdi shólkemlestiriw tuwrısında”gi Pármanında turmısımızdıń Tiykarǵı Nızamı bolǵan Ózbekstan Konstituciyasiniń kútá úlken áhmiyeti hám ornın aytıp ótken.

Bazar ekonomikası salasındaǵı munasábetler rawajlanıp atırǵan dáwirde social miynet munasábetlerin eskicha, byurokratik usıllar menen tártipke salıw múmkin emesligi sebepli huqıqıy reformalar nátiyjesinde jańa, tez ózgerip baratırǵan sharayatlardı ózinde sáwlelendiriwshi miynet nızam hújjetleri júzege kela basladı hám ol jaǵdayda jańa principler, jańasha qarawlar ańlatpa etiledi.
Miynet huqıqı  huqıq tarawları arasında jetekshi orın tutadı. Miynet huqıqı miynet bazarı iskerligi nátiyjesinde júzege keliwshi, jallanba miynetti qóllaw hám odan paydalanıwdı shólkemlestiriw áqibetinde payda bolatuǵın social munasábetlerdi tártipke saladı.
Materiallıq hám ruwxıy baylıqlar jaratıw processindegi social munasábetler ob'ektiv ózgeshelikke iye bolıp, barlıq formada miynet iskerligine tiyisli bolıp tabıladı. Bunda birgeliktegi miynet iskerligi social islep shıǵarıw processindegi kisiler tárepinen islep shıǵarıw quralları hám qurallarına tásir etiwge tiyisli baylanıslar retinde bahalanmog'i kerek. Bunday baylanıslar mudamı shólkemlestirilgen kóriniske iye, jámáát bolıp islewdiń arnawlı bir qaǵıydaların óz ishine aladı.
Birgeliktegi miynet qatnasıwshılarınıń poziciyasine kóre, birgeliktegi miynet ǵárezsiz miynet (mal-múlkliniń miyneti) hám jallanba miynet (múlk iyesi bolmaǵanlar miyneti) sıyaqlı túrlerge bólinedi. Miynet bazarınıń ámeldegi bolıwı, jallanba miynetten paydalanıw miynettiń ekinshi túri menen baylanıslı boladı.
Keń kólemli jekelestiriw hám mámleket ıqtıyarınan shıǵarıw, jeke menshikchilikning rawajlanıwı, isbilermenlikke keń jol ashılıwı Ózbekstanda miynetti shólkemlestiriwde bazar munasábetlerine tán sırtqı kórinisler hám de usıllardı qáliplesiwi hám rawajlanıwına múmkinshilik jarattı, miynetti shólkemlestiriw hám qóllawǵa tiyisli social munasábetlerge jańasha jantasıwdı talap etdi.