18-mavzu: Estetikaning zamonaviy muammolari. Reja

Sirk. 
Sirk eng qadimgi an’anaviy
 
san’at turlaridan biri. U Sharqda vujudga
 
kelgan va dorbozlik san’ati deb 
ham atalgan, ko’chma tomosha sifatida xalq orasida shuhrat qozongan. Unda dorda langar bilan yurishdan tashqari, 
dorboz havo gimnastikachisi (chig’iriqda) vazifasini ham bajargan. Pastda albatta nog’ora dorbozning harakatlariga 
mos ohangda yangrab turgan. Ayni paytda pastda qiziqchi, ko’zboylog’ich, akrobat (besuyak), ayiq o’ynatuvchi 
ishtirok etgan, ba’zan askiyadan ham foydalanilgan. 
Hozirgi paytda zamonaviy stirk o’sha unsurlarni asosan saqlab qolgani holda, yanada murakkablashgan inson 
dovyurakligini, tanasining eguluvchiligini, erishib bo’lmaydigan darajadagi epchillikni aktyor mahorati orqali 
namoyon etadi, unutilmas badiiy qiyofa yaratadi. Endilikda buning uchun maxsus aylana shaklida qurilgan, 
tomoshabinlar o’rindiqlari ham aylana qilib joylashtirilgan bino va arena deb ataladigan aylana o’yin maydonidan 
foydalaniladi. Undagi tomoshalarda inson tanasi go’zalligini kuzatish bilan birga biz aktyor harakatlaridan vujudga 
kelgan insoniy mo’’jizalarni ham ko’ramiz. STirk insonning nafaqat o’z a’zolari va hissiyotlari, balki hayvonlar, o’yin 
asbobi bo’lmish narsalar, makon, tomoshabinlar hissiyotlari, atrof-muhit ustidan, kengroq ma’noda olganda, dunyo 
ustidan cheksiz hukumronligini namoyish etishi bilan bizni doimo xavotirdan hayratga aylanadigan estetik idrok etish 
jarayonini boshdan kechirishimizni ta’minlaydi. Zero stirk «sof estetik» san’at, unda bevosita manfaatdorlikni 
uchratmaymiz. M., bir shlyapa ostida ko’zboylog’ich uchirgan besh yoki o’nta kaptardan, olov halqa ichidan 
arslonning sakrab o’tishidan, hech qaysi sportchi bajarolmaydigan chig’iriq (gimnastik) yoki akrobotik (belsuyak) 
o’yinlardan qanday manfaat bo’lishi mumkin? Chunki stirkda respublika yoki jahon birinchiligi uchun (manfaatli) 
musobaqa o’tkazilmaydi, umuman, stirk musobaqa degan tushunchani inkor etadi. 
Sirkning yana bir o’ziga xos xususiyati, unda doimiy masxaraboz-qiziqchining ishtirok etishi, ya’ni kulgililik 
xususiyatining doimiy mavjud bo’lishi bilan belgilanadi. Masxaraboz faoliyati stirkdagi barcha narsalarni 
(namoyishlarini), sirtdan bo’lsa-da, bog’lab turadigan, tomoshabinni bir hayratlanarli keskin kechinmali, havotirli 
holatdan ikkinchisiga o’tishi uchun kulgili tanaffusni, muayyan ma’nodagi forig’lantirishni o’z ichiga oladi. 
Masxaraboz mantiqiylik ustidan nomantiqiylikning, absurdning shartli ravishdagi g’albasini ko’rsatadigan va shu 
bilan tomoshabinda kulgi uyg’otadigan, har bir davr uchun zamonaviy bo’lgan, ya’ni har bir zamonning «o’z 
kulgisini» topa oladigan o’lmas badiiy qiyofa. 
Shuningdek, sirk san’atida vorisiylik birinchi navbatda oilaviy san’atkorlik, qolaversa ustoz-shogirdlik 
an’analari hukumron. M., o’zbek stirkida Toshkenboevlar oilasi bu san’atning, deyarli barcha sohalarida faoliyat 
ko’rsatdilar va ko’rsatmoqdalar, hozir biz stirkka kirsak, «nevara va evara san’atkorlar» namoyishlaridan estetik zavq 
olamiz.
Umuman olganda, stirk san’ati millatni, ayniqsa yoshlarni mo’’jizaviylikdan hayratlanib, kulgililikdan 
forig’lanib-jismonan baquvat, epchil, o’z ruhi a’zoi badani ustidan hukumronlik qila oladigan, katta tabiatining bir 
qismi bo’lmish hayvonlar tabiatidan xabardor shaxs sifatida kamol topishida muhim ahamiyatga ega. 
Askiya.
Baxshilik san’atiga o’xshab, askiya ham xalq og’zaki ijodi mahsuli. U arab tilidagi «o’tkir zehnli» 
ma’nosini anglatadigan «zakiya» (ko’pligi – «azkiya») so’zidan olingan bo’lib, qadimgi, xalq sevgan san’at turlaridan 
biri. U – ikki va undan ortiq kishi tarafma-taraf bo’lib, davrada, to’g’ridan-to’g’ri, tomoshabinlar olqishi shaklidagi 
baholash usulida o’tkaziladigan so’z o’yini. 
Ammo askiya oddiy so’z o’yinidan qat’iy belgilangan mavzui bilan ajralib turadi. Uning bu xususiyati payrov 
janrida yaqqol ko’zga tashlanadi. Bu janr nihoyatda izchillikni talab etadi, payrovdan chiqish, chetga uni chala qoldirib 
ketish, mumkin emas. «To’laqonli adabiy asarda, masalan, tabiat manzaralari, kishilar obrazi va xarakteri, ularning 
hayotga munosabatlari, voqealarning rivojlanishi va tugallanishi, g’oya va harakatni to’lduruvchi detallar tasvir 
etilganday, - deb yozadi askiyashunos R.Muhammadiev, - payrovda ham bu talablar amalga oshirilishi shart, aks holda 
u «chala», «xom» bo’lib qoladi. SHu jihatdan qaraganda payrov syujetli yaxlit badiiy asar hisoblanadi»
6
. M., 
«Imorat» payrovida olingan eru poyolvorga qazilgan chuqurlindan boshlab, to tom yopilib, imorat uvog’u bo’yoqdan 
chiqqunicha bo’lgan jarayon aks etishi kerak. 
Payrovdan farqli o’laroq, o’xshatdim, bo’lasizmi, gulmisiz, rayhonmisiz qofiya, radif, kabi kichik janrlarda 
askiyachi o’z raqibining ba’zi sifatlarini, xislatlarini boshqa narsalarga o’xshatish, nisbat berish orqali kulgi 
uyg’otadi. Bunda, R.Muhammadiev ta’kidlaganidek, ikki tarafning har safargi savol-javobdan keyin mavzu tugashi 
va ikkinchi savol-javobida boshqa mavzuga o’tish mumkin. 
Askiyaning hamma janrlarida ham so’z qo’llashdagi mohirlik, mubolag’a, kinoya, kessatiq, qo’l, yuz 
harakatlari singari vositalardan foydalanish katta ahamiyatga ega. Lekin, eng muhimi, bu san’at turining hamma 
janrlarida belgilovchi xususiyatlardan biri –hozirjavoblik. Raqib tomonning savoliga yoki sifatlashiga sayoz, kulgi 
uyg’otmaydigan tarzda javob bergan, «hujum»ni munosib rad etolmagan tomon engilgan hisoblanadi, zero favqulodda
ko’chma ma’no, majoziylik qonuniyatiga binoan izchil va nozik fikrlash hozirjavoblikning moyasi hisoblanadi. 
5
Karimоv.I.A. Хavfsizlik va tinchlik uchun kurashmоq kеrak. T., O’zbеkistоn, 2002 y., 55–56-b.
6
Askiya G’. G’ulоm nоmidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, T., 1970 y., 6–b. 

---

Askiyaning yaxlit san’at turi sifatidagi yashash sharti – bu uning erotik tabiatga egaligi. Unda mazmun mehnat 
turlariga, kasbga, muomalaga doir so’z va atamalarga nihoyatda nozik, pardali tarzda jinsiy ma’noni jolash orqali 
ochiladi. Aynan ana shu ko’chma ma’no tinglovchi hozirjavobligi tomoshabinda kulgi uyg’otadi. Zero hozirjavoblik 
erotik-seksual urg’uga ega bo’lsagina, askiyaga aylanadi, aks holda u topib aytilgan hazildan nariga o’tmaydi. Ayni 
paytda askiyada laqab ishlatish ham o’ziga xos o’rin egallaydi. Lekin laqab askiyada shaxsning jismoniy nuqsini 
ochish, hajv uchun emas, balki zaminida mehr yotgan hazil tariqasidagi latifa so’z o’yinlari vositasida kulgi 
qo’zg’otish uchun qo’llaniladigan usul hisoblanadi. 
Askiya o’zbeklarda urug’chilik-qabilachilik davrida vujudga kelgan degan faraz bor. Zotan, darslikning tarixiy 
qismida ko’rib o’tganimizdek, SHrayber-Froyd nazariyasiga binoan qadimgi odam jinsiy munosabatlarga doir 
so’zlarni mehnat turlariga qo’llab, og’ir mehnatga huzurbaxshlik berishga intilgan. Askiyaning kelib chiqishi ham 
ehtimol shundadir. Bu san’at turining eng ravnaq topgan davri ilmda XIV-XV asrlar deb tan olingan. O’sha davrda 
mavlono Burhon lang, Said G’iyosiddin Sharfa, Mavlono Xalil Sahof, Mavlono Abdulvose’ munshiy kabi 
askiyachilar bu boradagi eng kuchli san’atkorlar hisoblangan. Keyingi davrlarda ham askiya o’zbek xalqining to’y-
tomoshalari, tantanali marosimlarida o’z o’rniga ega nazokatli san’at sifatida taraqqiy topib bordi. Biroq sho’rolar 
davrida u «qayta ishlandi», ya’ni uning erotik san’at turi sifatidagi xususiyati inkor etildi. Natijada askiya zo’raki kulgi 
asosiga qurilgan jiddiy «xalq og’zaki ijodi janri»ga aylandi. M., biz iqtibos keltirgan «Askiya» kitobida o’sha 
davrlarda yozib olingan va «Mushtum» jurlarida e’lon qilingan payrovlar, askiyaning kichik janrlari, askiyachilarning 
mahoratiga qaramasdan, yoniningizda birov qitiqlab tursa ham, sizda kulgi qo’zg’otishi mushkul. Chunki mazmunan 
sostialistik, shaklan milliy bo’lgan bu askiyalarda o’q tomir – nihoyatda nozik pardalangan erotik xususiyat yo’q. 
Aynan ana shu xususiyat tufayli boshqa san’at turlariga (M., badiiy adabiyotga, teatrga v.b.) o’xshab bolalar askiyasi, 
o’simirlar askiyasi, yoki yoshlar askiyasi degan tushuncha qo’llanilmaydi. Askiya faqat balog’atga etgan kishilar 
uchun mo’ljallangan san’at turi. Lekin alohida ayollar askiyasi, erkaklar bilan ayollar yonma-yon ishtirok etgan 
askiyalar mavjud. M., mohir askiyaboz Muhabbatxon Yo’ldosheva, Muhiddin Darvishov, Zaynobidin va Madaminjon 
YUsupovlar, Abdulhay mahsum Qozoqov kabi erkak askiyabbular davrasida ulardan qolishmagan holda ishtirok etib 
keladi. 
Hozir Mustaqillikdan keyin askiya yana o’z asl qiyofasiga qaytdi. Haqiqiy askiyani keyingi paytlarda 
askiyabozlar musobaqalarida, respublika miqyosida katta tantanalarda, teleekranda tinglab, tomosha qilyapmiz. 
Bunday askiyalardagi kulgi o’ziga xos tanqidiy ruhga ega. U jamiyatimizning yanada ravnaq topishi, estetik didni 
yuksaltirish uchun xizmat qilib kelayotgan san’at turi. Lekin ba’zi bir bizning mashhur «profesional» 
qiziqchilarimizning azbaroiy odamlarni kuldiraman deb bachkanalikka, bepardalikka yo’l qo’yayotgan holatlari ham 
uchrab turishi kishida afsus yug’otadi. Vaholanki askiya, bir suhbatda ulkan yozuvchimiz Abdulla Qahhor aytganidek, 
usti bir qavat yupqa tuproq bilan yopilgan bir uyum go’ng ustida o’sgan atirguldek go’zal, uning rangidan, hididan 
bahramand bo’lish lozim, tagidagi tuproqni ochib, go’ngni titish kerak emas. Aks holda askiyaning bor go’zalligiyu, 
nozikligi, hayo pardasi yo’qoladi, u so’kish va so’kinishning madaniylashgan shakliga aylanadi-qoladi.