18-mavzu: Estetikaning zamonaviy muammolari. Reja

aykaltaroshlik. 
Eng qadimgi, ibtidoiy davrlardan boshlab hozirgacha haykaltaroshlik o’z maqeini yo’qotmay 
kelayotgan san’at turlaridan biri. Haykaltaroshlik materiali bo’lib, yumshoq (ganch) va qattiq (tosh, yog’och) substrat 
xizmat qiladi. Lekin haykalning tayyor holatida yumshoq materiallarning ham qattiqlashganini ko’ramiz. M., ganch, 
eritilgan mis, brinj avval suyuq (yumshoq holida bo’lib, zarur qoliplarga) solgandan keyin qattiqlashadi. 
Bu san’atning asosida faqat oniy, bir lahzalik san’at tasviri yotadi. Haykaltarosh tomonidan ana shu eng muhim 
harakatini topish hamda unga mos nur va soyani tanlash yuksak isde’dodni talab qiladi. Zero o’sha tanlangan oniy 
harakt bizga avvalgi haraktlar haqida estetik tasavvur beradi va bo’lajak harakatlarga ishora qiladi. Shu uch – (o’tgan, 
hozirgi, kelasi) zamondagi harakat ifodasi joy, nur va soyaning o’rin almashishi bilan o’zgaradi, ya’ni haykal ma’lum 
ma’noda o’zgacha tovlanish kasb etadi. Boshqacha qilib aytganda, haykal nur va soya o’yini bilan idrok etuvchini 
maftun qiladi. Unda estetik hissiyot uyg’otadi. 
Haykaltaroshlik monumental san’at deyiladi. Chunki ko’pincha u katta hajmli haykallar yoki majmularni o’z 
ichiga oladi. Ayni paytda uning kichik hajmdagi va har biri o’ziga xos bo’lgan holda muayyan yuzalikda shakllar 
uyg’unligini tashkil etadigan ko’rinishlari ham mavjud. Haykaltaroshlikning birinchi hiliga alohida makonni 
egallagan va har hil rakkursda tomosha qilish mumkin bulgan asarlar kiradi. Unga qadimgi Yunonistonning Rodost 
oralidan chiqqan san’atkorlar Agesandr, Atenador va Polidor yaratgan mashhur «Lokon» haykallar majmui misol 
bo’la oladi. Ikkinchi hil haykaltaroshlik releflarda, peshtoqlar va devorlarni bezab turuvchi bo’rtma shakllarda, asosan 

---

me’morlik san’atiga singishib ketgan holda namoyon bo’ladi. Masalan, buddhachilik davriga oid «Ayritom 
musiqachilari» deb shartli nomlanadigan bo’rtma haykallar guruhi shular jumlasidan.
Haykaltaroshlik hayvonlarni, o’simliklarni ham tas’virlaydi. Lekin uning asosiy mazmuni – inson va uning 
ruhiyati. Haykaltarosh, sumba, iskana, qolib yoki lo’mboz vositasida bizga toshdagi, yog’ochdagi, (bironza) birinch 
yoki ganchdagi inson qiyofasini taqdim etadi. Badiiy qiyofa qanchalik jonli chiqsa, uni turli nuqtadan tomosha qilish 
imkoni qancha keng bo’lsa, o’sha asar haqiqiy san’at namunasi deb qabul qilinadi. Haykallar san’at asari sifatida bir-
birini takrorlamasligi kerak. Shu bois sho’rolar davrida bir qolipda quyilgan, har bir maydonga, guzarlarga, davlat 
idoralari oldiga o’rnatilgan ulug’ rahbarning qiyofasi, bir qolipda quyilgan «dohiylar» haykallari hech qachon san’at 
asari bo’lolmaydi.
Ko’pgina san’at turlarida bo’lganidek, haykaltaroshlik ham deyarli barcha estetik xususiyatlarni namoyon 
etadi. M., poytaxtdagi Motamsaro Ona haykali fojeaviylikni, D.Qutimurodov yog’ochdan ishlagan «Qoraqalpoq qizi» 
go’zallikni, Toshkent zilzilasiga bag’ishlangan me’morial – ulug’vorlikni o’zida in’ikos ettiradi.