18-amaliy mashg‘ulot avtomobil transportida yo‘lovchilarni tashishni tashkil etishni o‘rganish

 
4. Haydovchilar va boshqa xodimlar mehnatini tashkil etish. 
Haydovchilik kasbiy faoliyatini juda katta Yuklanish ostida davom etishi, katta 
xavf bilan bog‘liq bo‘lishi(haydovchini sinovchi uchuvchiga tenglashtirish mumkin) 
boshqa kasblarga qaraganda yaqqol ajralib turuvchi o‘zigi xos xususiyatlaridan kelib 
chiqadi. 
Haydovchi avtomobilni boshqarar ekan harakatlanish davomida avtomobilning 
texnik holatini kuzatib borishi, yo‘l sharoiti haqida axborotlarni o‘z vaqtida qabul 
qilishi va to‘liq anglab etishi, unga mos ravishda avtomobilni boshqarish bo‘yicha 
echimlar qabul qilishi kerak. Agar haydovchi axboratlarnii o‘z vaqtida qabul qilib 
olmasa va anglab etmasa, yoki ularni to‘g‘ri baholay olmasa, avtomobilni 
boshqarish bo‘yicha echimlar kechikib yoki noto‘g‘ri qabul qilinsa, uning xatti-
harakatlari xavfli vaziyatni vujudga kelishiga yoki yo‘l-transport hodisalarini sodir 
etilishiga olib kelishi mumkin. Kuzatuvlar va statistika ma’lumotlari shuni 
ko‘rsatadiki, ish soatlari qancha katta bo‘lsa, harakat uchun xavflilik ham shuncha 
katta bo‘lar ekan. Statistika ma’lumotlari shuni ko‘rsatadiki, AQSH da o‘lim bilan 
tugagan yo‘l-transport hodisalarining (YTH) 3,8% haydovchilarning sezilarli 
darajada charchashi oqibatida sodir etilar ekan. Bizda o‘tkazilgan kuzatuvlar shuni 
ko‘rsatadiki, haydovchi avtomobilni 7-12 soat boshqarganida 2 marta, 12 soatdan
ortiq boshqarganida esa, 9 marta ko‘proq YTH sodir etar ekan. 
Haydovchilarning ish qobiliyatiga ish kunlari ham katta tasir etadi. Tadqiqotlar 
shuni ko‘rsatadiki, dam olish kunidan so‘ng ishning 2- kunidan boshlab 
haydovchilarning ish qobiliyati ortib boradi va 3- kunida u o‘zining eng maksimal 
qiymatiga erishadi. Ishning 5- kunidan boshlab ish qobiliyati yomonlashib boradi. 
SHuning uchun haydovchining ish kunini rejalashtirishda harakat xavfsizligi 
muammosiga alohida ahamiyat berish kerak bo‘ladi. 
Har bir haydovchining ish tartibi (rejim) avtobus yo‘nalishlaridagi yo‘lovchilar 
oqimining miqdori, uning notekis taqsimlanishning, yo‘nalishning turi (shahar ichi, 
shahar atrofi, shaharlararo va hokazo) va boshqa ko‘pgina omillarga bog‘liq bo‘ladi 
(chiptachining ish tartibi ham). SHunday qilib haydovchilarning (chiptachilarning) 
ish tartibi yo‘lovchilarga yuqori sifatli transport xizmatini ko‘rsatish, harakat 
muntazamligini taminlash, avtobuslarning ish unumdorligini oshirishga qaratilgan 
bo‘lish bilan bir paytda harakat xavfsizligi va mehnatni muhofaza qilish qoidalari va 
qonunlarini ham taminlashga qaratilgan bo‘lishi kerak. 
O‘zbekiston Respublikasi mehnat kodeksinining 150-moddasiga ko‘ra 
haydovchilarning ish vaqti xaftasiga 40 soatdan, (haftada olti kun ishlovchi 
haydovchilar uchun kuniga 7 soatdan, besh kunlik ish haftasida esa 8 soatdan ortib 
ketmasligi kerak). 
Yo‘lovchi tashuvchi transportda ish kuni yiliga 365 kun (shanba va 
yakshanbasiz, bayram kunlarisiz) bo‘lgani uchun ularning ish vaqtini rejalashtirish 
o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqishi kerak. Bundan ko‘rinib turibdiki, 
haydovchilar va chiptachilar uchun bayram oldi va dam olish kunlaridan oldingi ish 

---

kunlarini 1 soatga kamaytirish degan qonunlarni qayta ko‘rib chiqish maqsadga 
muvofiq bo‘ladi. 
Haydovchilar ish kunining kundalik hisobini (meyoriy nuqtai-nazardan) olib 
borish ham ancha mushkul masaladir. SHuning uchun yo‘lovchi tashuvchi 
transportlarda haydovchilarning oylik ish kunlarini hisobga olib borish qabul 
qilingan. Bunday hisobga olish usulida haydovchilarning ish kuni 10 soatdan 
ortmasligi va faqat istisno tariqasida kasaba uyushmalarining markaziy qo‘mitasi 
bilan kelishilgan holda ish kunini 12,0 soatga oshirish ruxsat etiladi. Lekin bunda 
ham boshqa ishchilarning ish kunlari kabi haydovchilar uchun kunlik va haftalik 
dam olish kunlari qat’iy belgilangan bo‘lishi kerak. Kunlik dam olish soati oldingi 
ish kunidan ikki marta katta bo‘lishi, istisno tariqasida bazi haydovchilar uchun eng 
kam bo‘lganda 12 soat bo‘lishi, hafta oxiridagi dam olish soat esa 42 soat va 29 
soatdan kam bo‘lmasligi kerak. Tungi ish soatlari (22
00
dan 6
00
gacha) alohida 
hisobga olinib, bu davr uchun ish soati meyorida belgilangandan bir soatga 
kamaytirishi kerak. 
Harakat xavfsizligi va mehnat muxofazasi nuqtai nazaridan har bir 
haydovchiga 3-4 soat ishlaganidan keyin qisqa muddatli dam olish uchun 15-20 
minut va tushlik qilish uchun 4-5 soatdan keyin 0,5-2,0 soat vaqt rejalashtirilgan 
bo‘lishi kerak. 
Haydovchilar va chiptachilar mehnatini tashkil etish usullari