1. Qadimgi dunyo davridagi hisobchilik;
2. Pacholigacha bo’lgan davrdagi hisobchilik;
3. Pacholidan Villigacha – ikki yoqlama buxgalteriyani shakillanishigacha
bo’lgan davr;
4. Ilmiy buxgalteriyani paydo bo’lishi va rivojlanish davri.
Ko’zga ko’ringan frantsuz iqtisodchisi
va buxgalteri Leon Sey
22
ham
buxgalteriya hisobini rivojlanishida turt bosqichni ajratib ko’rsatgan:
1. Og’zaki buxgalteriya–“buxgalter” barcha ma’lumotlarni yodida saqlash
talab etilgan;
2. Yozuvlarni har xil ishoralar bilan ifodalash (har ikki holatda ham hisob
bo’lgan lekin yozuv bo’lmagan).
3. Oddiy buxgalteriya;
4. Ikki yoqlama buxgalteriya.
Ezerskiy F. V. buxgalteriya hisobini rivojlanishida yetti bosqichni ajratib
ko’rsatgan:
1. Qayta hisoblangan;
2. Qarzlar bo’yicha
qayta hisoblangan;
3. Oddiy;
4. Italiyancha ikkiyoqlama;
5. Ingilizcha nazorat;
6. Ingilizcha nazorat va Italiyancha ikkiyoqlamani birlashgani;
7. Ruscha uchyoqlama.
Rossiyalik olim A. P. Rudanovskiy hisobchilikni rivojlanishini statistika va
buxgalteriya bosqichlarini ajratatib ko’rsatadi. Rudanovskiy birinchi bosqichga ikki
yoqlama yozuvni paydo bo’lgungacha bo’lgan barcha ishlarni qo’shadi
23
.
Anton Xaara buxgalteriya hisobini rivojlanishini besh bosqichga bo’ladi:
1. Yakuniy inventarizatsiyasiz va yakuniy balanssiz buxgalteriya;
2. Inventarizatsiya ro’yxatisiz sinov uchun tuzilgan balans;
3. Inventaritsatsiya qilinmagan balans;
4. Mulkiy balans
5. Moliyaviy balans.
SHuningdek hisob ishlarini paydo bo’lishi va rivojlanish tarixini
bosqichdarga ajratishda
boshqa qarashlar ham mavjud
24
.
22
. Я. В. Соколов Очeрки по истори бухгалтерского учёта. М: Финансы стaтистикa, 1991, 11 bet.
23
. Я. В. Соколов Очeрки по истори бухгалтерского учёта. М: Финансы стaтистикa, 1991, 12 bet.
24
. Я. В. Соколов Очeрки по истори бухгалтерского учёта. М: Финансы стaтистикa, 1991. 11 - 26 betlar.
Hisobchilik ishlarini, xususan buxgalteriya hisobini paydo bo’lish tarixini
chuqur tahlil qilib o’rgangan Rossiyalik olim, “Ocherki po istorii buxgalterskogo
ucheta” nomli asar muallifi Yu.D. Sokolov buxgalteriya hisobining paydo bo’lishini
va rivojlanishini uch davr bilan bog’laydi:
1. 600 yil oldin, korxonalar xo’jalik faoliyatidagi jarayonlarning .maqsadli
ro’yxatga olinishi bilan;
2. 500 yil oldin, bu borada Luka Pacholining “Schyot va yozuvlar to’g’risida”
nomli risolasini chiqishi bilan;
3. 100 yil oldin, bu borada har xil maktablarning paydo bo’lishi bilan.
Biroq, buxgalteriya hisobi haqida bundan 1437 yil oldin yoki Luka Pacholidan
qariyb 580 yil oldin, payg’ambarimiz Muhammad (sollollohu alayhi vassalam)ga
nozil bo’lgan Quroni Karimning “Baqara” surasi 282 oyatida shunday yozilgan: “Ey
mo’minlar, bir-biringiz bilan
qarz muomilasini qilsangiz, yozib qo’yinglar!
Oralaringizdan bir kotib adolat bilan yozsin! Parvardigori bo’lmish Ollohdan
qo’rqsin va u qarzdan biror narsa kamaytirib yozmasin! Zimmasida qarzi bo’lgan
kishi yozdirsin! Hech bir kotib Alloh bildirgan yozishdan bosh tortmasin, albatta
yozsin!” Ushbu oyatning mahnosidan ko’rinib turibdiki, yozuv kitob yoki daftarga
qilingan. CHunki alohida varaqqa qilingan yozuvlarni saqlash qiyin va yo’qotish
oson bo’lgan. Balkim payg’ambarimiz Muhammad (s.a.v.)ning “..Ey mo’minlar, bir-
biringiz bilan qarz muomilasini qilsangiz, yozib qo’yinglar!..”
degan xitobi
buxgalteriya
hisobining
“Kitob”
shaklini
yaratilishiga
va
oyatdagi
“...Oralaringizdan bir kotib adolat bilan yozsin! Parvardigori bo’lmish Ollohdan
qo’rqsin va u qarzdan biror narsa kamaytirib yozmasin!” degan so’zlar keyinchalik
buxgalterlarni va buxgalterlik kasbini yuzaga kelishiga ham asos bo’lgandir.
Ma’lumki, payg’ambarimiz Muhammad (s.a.v.) savdo-sotiq ishlari bilan
shug’ullanganlar. Luka Pacholidan 914 yil oldin “Baqara” surasining 282 oyatiga
rioya qilib, buxgalteriya hisobiga asos solib, hisob-kitob masalalarini,
hujjatlashtirib, yozib qo’yish lozim ekanligini tahkidlaganlar, lekin kitob yozib chop
qilmaganlar.
Bundan xulosa qilish mumkinki, buxgalteriya hisobining paydo
bo’lishini va rivojlanishi 1500 yillik tarixga ega.
SHuningdek, o’tgan asrning 50-60 yillarida hisoblash texnikasini, keyinchalik
esa shaxsiy kompyuterlarni ixtiro qilinishi va rivojlanishi, buxgalteriya hisobini
qog’ozsiz shaklini yaratishga asos bo’ldi. Bu o’z navbatida buxgalteriya hisobini
rivojlanishida yangi bosqichni boshlab berdi.
SHunga ko’ra buxgalteriya hisobini rivojlanishida qo’ydagi besh bosqichni
ajratish maqsadga muvofiq deb bilamiz:
1. Quroni Karimning “Baqara” surasi 282 oyatini nozil bo’lgunga qadar
bo’lgan hisobchilik;
2. Ollohdan “qarzlarni” yozib qo’yish to’g’risidagi “Baqara” surasi 282
oyatini nozil bo’lishidan Luka Pacholining “Schyot va yozuvlar to’g’risida” nomli
risolasini chiqishiga qadar;
3. 500 yil oldin, bu borada Luka Pacholining “Schyot va yozuvlar to’g’risida”
nomli risolasini chiqishidan toki buxgalteriya hisobi fan sifatida shakillanganga
qadarbo’lgan davr;
4. Buxgalteriya hisobining kitob shaklidan chuqur mehnat taqsimotiga
asoslsngan kartochka shaklini paydo bo’lishidan toki hisoblash texnikasi ixtiro
qilinguncha bo’lgan davr;
5. Hisoblash texnikasini, keyinchalik esa shaxsiy
kompyuterlarni ixtiro
qilinishi va rivojlanishi, buxgalteriya hisobini qog’ozsiz shaklini yaratilishidan
hozirga qadar.
Yuqoridagi keltirilganlardan ko’rinib turibdiki, buxgalteriya hisobi,
fan va
mutaxassislik sifatida shakllanishi hamda rivojlanishi uzoq o’tmishga ega.
SHu yerda O’zbekistonda buxgalteriya hisobi qachon shakllana boshlagan? -
degan bir haqli savol tug’iladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
