15-mavzu: Buxgalteriya hisobining tarixi va rivojlanishi Reja: Hisobchilikning paydo bo’lishi va ririvojlanishi tarixi

. Olam va odamni paydo bo’lishi Muhammad (s.a.v) 
payg’ambarliklaridan ilgari hech kimga ma’lum emas edi. SHunday ekan, bu 
bilimni manbaosini albatta Olohning mujizasi bo’lgan “Quron” deb tan olish 
to’g’ri bo’ladi. 
E’tirof etish kerakki, Quron oyatlarida nafaqat olam va insonnig paydo 
bo’lishi haqida balkim, insonning faoliyat yuritishi, ular orasidagi huquqiy 
munosabatlarni tartibga solish, ularni yozib qo’yish 
ya’ni hisobga olish
o’g’risidagi 
oyatlar ham nozil bo’lgan
9
. Bundan xulosa qilishimiz munkinki, insoniyat olamiga 
hisob-kitob yuritish majburiyati Olloh tomonidan inom etilgan. Hisobchilik qachon 
paydo bo’lgan? Bu kim, hech qachon, aniq javob aytish qiyin.
Hisobchilik 
insoniyatni paydo bo’lishi va rivojlanishi kabi o’zoq tarixga ega bo’lib, iptidoy 
odamlarning so’z leksikonlarida “seniki” va “meniki” so’zlarining paydo 
bo’lishi va mehnat taqsimoti bilan bog’liq.
Arxeologlarning tasdiqlashlaricha eramizgacha bo’lgan 4-3 ming yilliklarda 
mehnat unumdorligini o’sishi va uning ixtisoslashuvi natijasida ishlab 
chiqaruvchilar bozorda ayriboshlash uchun ham mahsulot ishlab chiqara boshlashdi. 
Natijada jamoa va shaxsiy mulkchilikni o’rniga xususiy mulkchilik shakillana 
boshladi. Dastlab shaxsiy mulk bahzi bir oziq-ovqat mahsulotlari, hunarmadchilik 
buyumlari, xo’jalik anjomlari va qurol aslaha, chorvo bilan shug’ullanadigan 
xalqlarda esa, chorva hayvoni sifatida jamg’arilgan. Bu davrga kelib ayriboshlashni 
paydo bo’lishi va rivojlanishi jamg’armalarni natura shaklidagi isteomol qiymatda 
emas, balkim usha joylarda umum qabo’l qilingan pul vazifasini bajaradigan 
qimmatbaho buyumlar ekvivalenti sifatida ham saqlashgan.
Hisob yuritish texnikasi, hisob registiri bilan farq qilgan. Asrlar davomida 
hisob registrlari hisobga olish texnikasini belgilab bergan va hisob haqidagi fikrlarga 
tahsir etgan. Qadimiy Yegipetdagi dafn qilinganlarga tegishli bo’lgan buyumlarda 
tugmasimon, turtburchak va tsilindrsimon
10
belgilar borligi aniqlangan.
Hisob yuritish kategoriya sifatida dast avval savdo bilan shug’ullanuvchi 
(savdogarlar) faoliyatida mavjud bo’lgan. Keyinchalik, kishilik jamiyatining 
iqtisodiy rivojlanishi jarayonida, ishbilarmon odamlar doirasda, muxandislar hamda 
10
В. П. Алексеев ва А. И Першиц История первобытного общества. М., «Астрель», 2007 год, стр. 261-262. 

---

korxonalarni boshqaruvchilar faoliyatiga kirib bordi.
Siniflarni paydo bo’lish davrida, malakali yoki past malakali savdogarlarni 
paydo bo’lishi, uchinchi yirik mehnat taqsimotini yuzaga keltirdi
11
. Masalan, 
eramizdan oldingi 4 minginchi yilda Old Osiyoning Fors qo’ltig’i hududidagi Yefrat 
va Yulbars daryolarini qo’yi oqimidagi vodiyda joylashgan SHumerda 3600 yil 
ilgari savdo bilan shug’ullanuvchi tabaqalar paydo bo’lgan va tez suratlar bilan 
rivojlangan. Ular junatgan tovarlarini sifat va miqdorini hisobga olishda ichiga 
sharchalar solingan chiroyli qilib ishlanggan loy idishlardan foydalanilgan. Usha 
yerda eramizdan 3200 yil oldin loydan yasalgan jadvallarda yoki bambuk 
daraxtining pustlog’ida hisob yuritila boshlangan
12
.
Ovrupalik olimlar birinchi savdo muomilalari eramizdan avval 3600 yil 
muqqadam SHummerda toshlarda qayd etilganini yozishgan
13
. Keyinchalik 
eramizdan avval 3200 yillardan boshlab u yerda loydan va papiruslardan 
tayyorlangan jadvallarda hisob ishlari olib borilgan
14
. Bu jadvallar asosiy hisob 
registiri bo’lib hisoblangan. Hisob ma’lumotlarini tashuvchi boshqa vositalar ham 
mavjudligi topilgan, xususan, 1897 yili eramizdan 5000 yil avval schyotlarni olib 
borish uchun fil suyaklaridan yasalgan jadvallardan, temir va sopol idishlardan 
foydalanilganlk ham aniqlangan: misol, qadimiy Hindistonda birlamchi hujjat 
vazifasini bajaruvchi mayda toshchalarni krujkalarga solib hisob yuritishgan
15
. 
Gretsiya va Rimda asalari mumi jadvallaridan, misdan tayyorlangan doskalardan, 
teridan, matodan, papirus va pergamentlardan, Galida - keramikadan tayyorlangan 
plitkalardan va kulolchilik qalamchalaridan foydalanishgan
16
. 
Buxgalteriya hisobi bo’yicha bahzi bir tarixiy adabiyotlarda duniyoning 
SHarq mintaqasida hisob ishlarini tashkil qilish Ovrupa davlatlariga nisbatan ancha 
yillar oldin, eramizdan avvalgi 8000 yillarda, mavjud bo’lganligi ham bashorat 
qilingan
17
.