13-amaliy mashgʻulot Madaniylashtirish usullarining tuproq unumdorligi va organik moddalar sifatiga ta’siri

13-amaliy mashgʻulot
Madaniylashtirish usullarining tuproq unumdorligi va organik moddalar sifatiga ta’siri

Fan-texnika yutuqlarini xalq xoʻjaligida qoʻllash jarayonida tabiiy boyliklardan tejamkorlik bilan foydalanish va muxofaza qilish chora-tadbirlarini koʻrish ekologiyaning asosiy vazifalari hisoblanadi. Chunki dexkonchilik tabiiy rivojlanish, tiklanish va barqarorlikni saqlash jarayonlari bilan doimiy bogʻlangandir.

Qishloq xoʻjalik ishlab chiqarishi yoʻnalishida tabiatni muxofaza qilish ishlari Tabiatni muxofaza qilish jamiyati, Tabiatni muhofaza qilish qo’mitasi, ularning viloyatlar va tumanlardagi boʻlimlari orqali amalga oshiriladi. Oʻzbekiston Respublikasi konstitutsiyasi (1992-y.) 55-moddasi dan Respublikaning «Yer, yer usti va yer osti boyliklari, suv, oʻsimlik va hayvonlari va boshqa tabiiy boyliklari umumxalq boyligi xisoblanadi, ular tejamkorlik bilan foydalaniladi va davlat tomonidan muhofaza qilinadi», deb qayd qilingan
Oʻzbekiston Respublikasini «Tabiatni muhofaza qilish» toʻgʻrisidagi qonuni (1992-y.) boʻyicha yer fondlari, suv, oʻrmon, yer osti boyliklari, atmosfera xavosi, oʻsimlik va xayvonlar dunyosi, ularning xilma-xilligi, barqaror rivojlanishi, ulardan tejamkorlik bilan foydalanish, ekologik holatini muxofaza qilish Respublikaning qonunlarida oʻz aksini topgan. Shular katorida «Suv zaxiralaridan foydalanish va muhofaza qilish (1993-y.6-may), «Atmosfera xavosini muxofaza qilish (1996-y. 27-dekabr) kabi qonunlarda tabiiy boyliklar xillarini muxofaza qilish qonun-qoidalari ishlab chiqilgan. Shu keltirilgan qonunlarda qishloq xoʻjaligi oldida quyidagi ekologik talablar eʼtirof etiladi:
1. Qishloq xoʻjalik ishlari olib boradigan korxonalar. xoʻjaliklar, tashkilotlar va har bir aholi tuproq, suv havzalari, oʻsimlik va hayvonlar olami vakillari va havoni turli tabiiy ofatlar taʼsiridan saqlashlari, murakkab qishloq xoʻjalik texnikasi, kimyoviy moddalar va meliorativ ishlari qoʻllashning salbiy oqibatlarini aniqlash, tuzatish choralarini ishlab chiqish yoʻllari bilan atrof-muhit holati yomonlashishining oldini olish orqali inson salomatligiga zarar yetkazmaslik.
2. Turli ishlab chiqarish majmualari, chorvachilik, parrandachilik fermalari, xoʻjaliklar, qishloq xoʻjalik maxsulotlarini qayta ishlovchi korxonalar tuproq, yer usti va yer osti suvlari hamda atmosfera xavosini ifloslanishdan saqlovchi sanitar-gigiyenik tozalash inshootlari, qoʻriqlash hududlariga ega boʻlishlari kerak. koʻrsatilgan talablarni bajarmaslik tufayli atrof-muhitning tozalik xolati-xavo, suv sifati buziladi va oxir-oqibat insonlarning salomatlik darajasi pasayadi, kasallik koʻpayadi. Davlat qonunlari boʻyicha tabiatni muhofaza qilish ishlari rejali ravishda olib boriladi va iqtisodiy tomondan boshqariladi, tabiiy boyliklardan foydalanish, ularni ifloslovchi moddalardan saqlash, muxit komponentlari - tuproq, suv, havoni chiqindilar bilan ifloslagan korxonalar yetkazgan - zararini aniqlab, ularga jarima solish, tabiatning buzilgan joylarini tiklash, oʻsimlik va hayvonlar vakillariga zarar yetkazmaslik, tabiatga yetkazgan zararlarini effektiv chora-tadbirlar qoʻllash qonunlarda aniq bayon etilgan.
Ishlab chiqarish va mahsulotlardan foydalanish atrof muxit omillarining quyidagi ekologik qonunlari bilan gormonal xolda rivojlanadi: ekologiyaning birinchi qonuni boʻyicha, tabiatda xamma narsa, elementlari bir-biri bilan bogʻlangan, xamma populyatsiya senoz, biotsenoz va ekosistemalar bir-birlari va muhit omillari bilan bogʻlangan, bir-birlarini boshkaradi. Shu bogʻlanishlar ichida biror-bir xalqaning buzilishi umumiy ekosistema xolatiga ziyon keltiradi, moddalar va energiya oqimi buziladi. Masalan, bir hududni suv bosishi, oʻrmon yongʻini, yer siljish, chigʻirtka ofati, kasallik tarqalishi, urush, bombalar portlashi, katta suv havzalari qurishi, fitoplankton mayda baliqlarning qirilib ketishi, gidrotsenozning buzilishi va h.k.
Ekologiyaning ikkinchi qonuni buyicha tabiat tomonidan yaratilgan butun borliq qayergadir ketadi. Masalan, quyosh nuri oʻsimliklarga oʻtib, fotosintez jarayonida organik moddalar, maxsulotlar, ular oʻz navbatida xayvonlar va insonlarga ozuqa boʻladi. Ular yaratgan xom ashyolar turli texnologik jarayonlarni ishga soladi. Ularning chiqindilari esa xavo, suv va tuproq, muxitni ifloslaydi va x.k. Ekologiyaning uchinchi qonuni boʻyicha tabiat oʻzida oʻtadigan jarayonlarni yaxshi biladi va buning uchun uzoq evolyutsion yoʻl bosib oʻtilgan va tabiat xar bir jarayon bir-biri bilan bogʻlangan mexanizmlarni ishlab chiqqan. Masalan, tabiatda toʻplangan organik moddalar mikroorganizmlar-destruktorlar, tiklanish va barqarorlikni saqlash jarayonlari bilan doimiy bog’langandir.
Qishlok xo’jalik ishlab chikarishi yoʻnalishida tabiatni muxofaza qilish ishlari <Oʻzbekiston Respublikasini “Tabiatni muhofaza kilish” toʻgʻrisidagi qonuni (1992-y.) boʻyicha yer fondlari, suv, oʻrmon, yer osti boyliklari, atmosfera xavosi, o’simlik va hayvonlar dunyosi, ularning xilma-xilligi, barqaror rivojlanishi, ular dan tejamkorlik bilan foydalanish, ekologik holatini muxofaza qilish Respublikaning qonunlarida oʻz aksini topgan. Shular katorida «Suv zaxiralaridan foydalanish va muhofa za qilish (1993-y.6-may), «Atmosfera xavosini muxofaza qilish (1996-y. 27-dekabr) kabi qonunlarda tabiiy boyliklar xillarini muxofaza qilish konun-qoidalari ishlab chekilgan. Shu keltirilgan qonunlarda qishlok xo’jaligi oldida quyidagi ekologik talablar eʼtirof etiladi:
1. Qishlok xujalik ishlari olib boradigan korxonalar. xo’jaliklar, tashkilotlar va har bir aholi tuproq, suv havzalari, oʻsimlik va hayvonlar olami vakillari va havoni turli tabiiy ofatlar taʼsiridan saqlashlari, murakkab qishloq xo’jalik texnikasi, kimyoviy moddalar va meliorativ ishlari qo’llashning salbiy oqibatlarini aniqlash, tuzatish choralarini ishlab chiqish yoʻllari bilan atrof-muhit holati yomonlashishining oldini olish orqali inson salomatligiga zarar yetkazmaslik.
2. Turli ishlab chiqarish majmualari, chorvachilik, parrandachilik fermalari, xo’jaliklar, qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi korxonalar tuproq, yer usti va yer osti suvlari hamda atmosfera xavosini ifloslanishdan saqlovchi sanitar-gigiyenik tozalash inshootla ri, qo’riqlash hududlariga ega boʻlishlari kerak.
Davlat qonunlari buyicha tabiatni muhofaza qilish ishlari rejali ravishda olib boriladi va iqtisodiy tomondan boshqariladi, tabiiy boyliklardan foydalanish, ularni ifloslovchi moddalardan saqlash, muxit komponentlari - tuproq, suv, havoni chiqindilar bilan ifloslagan korxonalar yetkazgan - zararini aniqlab, ularga jarima solish, tabiatning buzilgan joylarini tiklash, o’simlik va hayvonlar vakillariga zarar yetkazmaslik, tabiatga yetkazgan zararlarini affektiv chora-tadbirlar qo’llash konunlarda anik bayon etilgan. Ishlab chikarish va mahsulotlardan foydalanish mut omillarining quyidagi ekologik qonunlari bilan gormonal xolda rivojlanadi: ekologiyaning birinchi qonuni boʻyicha, tabiatda hamma narsasi, elementlari bir-biri bilan bog’langan, hamma populyatsiya senoz, biotsenoz va ekosistemalar bir-birlari va muhit omillari bilan bog’langan, bir-birlarini boshqaradi. Shu bog’lanishlar ichida biror-bir xalqaning buzilishi umumiy ekosistema xolatiga ziyon keltiradi, moddalar va energiya oqimi buziladi. Masalan, bir hududni suv bosishi, oʻrmon yongini, yer siljish, chigirtka ofati, kasallik tarqalishi, urush, bombalar portlashi, katta suv havzalari qurishi, fitoplankton mayda baliqlarning qirilib ketishi, gidrotsenozning buzilishi va h.k.
Ekologiyaning ikkinchi konuni buyicha tabiat tomonidan yaratilgan butun borliq qayergadir ketadi. Masalan, quyosh nuri oʻsimliklarga oʻtib, fotosintez jarayonida organik moddalar, maxsulotlar, ular o’z navbatida xayvonlar va insonlarga ozuqa boʻladi. Ular yaratgan xom-ashyolar turli texnologik jarayonlarni ishga soladi. Ularning chiqindilari esa xavo, suv va tuproq, muxitni ifloslaydi va x.k.
Ekologiyaning uchinchi qonuni boʻyicha tabiat oʻzida oʻtadigan jarayonlarni yaxshi biladi va buning uchun uzoq evolyutsion yoʻl bosib oʻtilgan va tabiat xar bir jarayon bir-biri bilan bog’langan mexanizmlarni ishlab chiqqan. Masalan, tabiatda toʻplangan organik moddalar mikroorganizmlar-destruktorlar, ular xosil qilgan moddalar yordamida chiriydi, parchalanadi va modda aylanish, energiya xosil bo’lishda qaytadan qatnashadi Toʻrtinchi ekologik qonun boʻyicha tabiat elementlari xisoblanadi, ular cheksiz emas, yaʼni tabiiy sistemalar birligi, barqarorligi va tozaligini buzish ogʻir oqibatlarga sabab boʻladi. Masalan, Orolning qurishi Orol buyida 2-2,5 mln.ga dan ortiq oʻtloqzorlarning shoʻrlashiga, ekin maydonlarini shoʻr bosishiga, hosilning pasayishiga, choʻllanish jarayonining ortishiga olib keldi va x.k. Yuqorida keltirilgan ekologiyaning bu 4 ta qonuni ekosistemalarning 5 ta funksiyasi taʼrifida ham har tomonlama keng bayon qilingan.