12-mavzu: Yaponiya sotsiolingvistikasi Reja

12.2.2. Yapon alifbosi (iyerogliflar va kana)

Yaponiyada xitoy iyerogliflari va belgining ma’nosiga bog‘liq bo‘lmagan tovushni ifocialaydigan yapon alifbolari - xiragana va katakana (bn alifbolaming umumiy nomi kana - Sh.Usmanova) atalash yozuvi qollaniladi. Tabiiyki, yapon yozuvida iyerogliflar muhim rol o‘ynaydi. Yapon tilidagi har qanday matn iyerogliflar, xiragana va katakana belgilaridan iborat bo'ladi. Yozuvning faqat bir turi bilan bitilgan matnlar juda kam uchraydi: sof katakanada an’anaviy tarzda telegrammalar jo'natiladi; sof xiragana eng kichik yoshdagi bolalarga moijallangan kitoblarda ko‘zga tashlanishi mumkin, biroq unda ham oddiy iyerogliflar uchraydi; sof iyerogliflka ko‘cha reklamalari, peshtoq yozuvlari, plakatlarda uchrashi mumkin, lekin bu yerda ham har ikki alifbodan binning ishlatilishi ehtimoldan xoli emas.

Bunday murakkab yozuv tizimining shakllanishi tarixiy bo’lgan. Yaponlar VI-VIII asrlargacha xitoy tilidan o'zlashtirilgan iyerogliflardan foydalanganlaf va ularning bu davrlargacha o‘z yozuvlari bolmagan. Ammo sof iyeroglif yozuvi boy grammatik ko‘rsatkichlari bilan, xitoy tilidan farq qiladigan yapon tili uchun noqulay bo’lgan. Shuning uchun ham VIII asrdan e’tiboran fonetik yozuv tizimi vujudga kela boshladi.

Dastlab bu maqsadda ba’zi iyerogliflardan foydalanildi, keyin ularning asta-sekin kana belgilariga o'tkazilgan, qisqargan variantlari qoilanildi. IX asrda vujudga keigan xiragana va katakana sekin-asta boshqa alifbolami siqib chiqara boshladi.

0 ‘rta asrlargacha sof iyeroglifikadan tortib sof kana (iyeroglifikani o‘rganmagan ayollar tomonidan qoilanilgan yozuv)gacha bo’lgan turli yozuv tizimlaridan foydalanildi. Biroq aralash yozuv ustun kela boshladi va XIX asrdan boshlab amaldagi yagona yozuv maqomini oldi.

Odatda, yapon yozuvi (xitoy yozuvi singari) yuqoridan pastga yoziladi, ustunlar о‘ngdan chapga qarab o'qiladi. Keyingi yillarda ayniqsa, sarlavhalar qator yo‘nalishida, shuningdek, o‘ngdan chapga yozila boshladi. Hozirgi kunda G‘arbning ta’sirida chapdan o‘ngga yo‘palishdagi qator yozuvlar ham paydo bo’lib, u o'ngdan chapga yo‘nalgan gorizontal yozuvni qoilanishdan deyarli siqib chiqardi.

Yapon yozuvining yana bir o‘ziga xos xususiyati furiganadir. U iyeroglifdan yoki bir nechta iyerogliflardan o‘ng (gorizontal yozuvda - yuqori)da kana belgilari (o£zlashmalar uchun katakana, boshqa holatlar uchun xiragana)ning yozilishi bilan tavsiflanadi.

Furigana matnga tushunilishi qiyin bo’lgan so‘z (odatda, chet tilidagi)lami kiritish uchun xizmat qilishi mumkin. Bu o‘rinda kana emas, aksincha, iyeroglif tushuntirish xususiyatiga ega boiadi. Shuningdek,furigana badiiy ifodani kuchaytirish va so‘z o‘yini uchun qoilaniladi. Umuman, Yaponiyada sof grafik so‘z o‘yini juda keng tarqalgan.