12-mavzu: Yaponiya sotsiolingvistikasi Reja

12.3. Yapon tilining hurmat shakllari

Yapon tilining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri keygo, deb nomlanadigan hurmat shakilaridir. Hurmat shakllari so‘zlashuvchi va uning suhbatdoshi o'rtasidagi turli ijtimoiy munosabatlaming tildagi ifoda vositasini anglatadi. Hurmat shakllari tilning boshqa unsurlariga nisbatan ko‘proq jamiyatdagi vaziyatlarga bog’liq bo’lib, undagi o‘zgarishlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri til o‘zgarishlarida aks etadi.

Hurmat shakllarining grammatik tizimi avvalo, fe’lda, shuningdek, kesimlik (predikativlik) aloqasida kuzatiladi. Ushbu grammatik kategoriyalaridan biri adressiv - suhbatdoshga munosabat bilan bog’liq. Hurmat shakllari -та qo'shimchasi bilan ifodalanadi va “o‘ta hurmat” shakllari chegaralangan boiadi. Oddiy shakllar (hurmat ifodalanmagan) suhbatdosh mavjud bo‘lmagan yoki u noma’lum (ilmiy adabiyot, badiiy

ada'biyotdagi muallif matni, gazeta xabarlarining asosiy qismi) bo’lgan hollarda qoilaniladi. Ayniqsa, buyruq mayli shakllari tizimi o‘zining boyligi bilan ajralib turadi. Masalan, “o‘qi!” ma’nosi yome yome (juda qo‘pol, shiorlar va buyruqlarga xos), yonde kure (biroz qo‘pol, odatda, quyi tabaqadagilarga nisbatan), yonde o-kure (quyi tabaqadagilarga nisbatan qo‘pollik ozroq yumshatilgan), yondeyare (qo‘pol, “o‘qi uchinchi

shaxsga” qo‘shimcha komponent bilan), yonde (qo‘pol yoki betakalluf), o- yomi, yonde teday, yomi-nasay, yomitamae (betakalluf), o-yominasay (qisman hurmat), yonde kudasay (standart hurmat shakli), o-yomi kudasay (qo‘shimcha ohangli xushmuomala taklif), o-yomi kudasaimasi, o-yomi kudasaimase (o‘ta hurmat), o-yomi asobase (o‘ta sermulozamat, hozir eskirgari) singari shakllar bilan ifodalanishi mumkin.

Ikkinchi kategoriya gonorativ - subyekt yoki fe’l bilan ifodalangan harakat va holat obyektiga munosabat bilan bog’liq. U hurmat-subyekt (ehtirom), hurmat-obyekt (oddiy) va neytral (maxsus koisatkichlari bo‘lmagan, asosan, predmetlarga nisbatan qoilaniladi) shakllar bilan ifodalanadi. Hurmat-obyekt shakllari harakat subyekti so‘zlovchining o‘zi yoki u bilan juda yaqin munosabatdagi kishilar, masalan, oila a’zolari bo’lgandagina ishlatiladi.

Xullas, yapon tilidagi hurmat shakllarining grammatik va leksik tizim i yaxshi rivojlangan bo’lib, u yapon jamiyatidagi mavjud turli ijtimoiy munosabatlar differensiatsiyasini batafsil yoritib berishga xizmat qiladi. Yapon tilida lisoniy vositalaming miqdori behisob bo’lib, ular ijtimoiy farqliliklami ko‘rsatadi.

Yapon tilida maxsus sotsiolingvistik qoidalar mavjud. Yapon jamiyatida muloqot shakllari ikki ijtimoiy qarama-qarshilik: “yuqori-quyi” va “o‘ziniki-begona” asosida tanlanadi.

Birinchi qarama-qarshilik yapon jamiyatidagi u yoki bu turdagi iyerarxik munosabatlar bilan bog‘liq. Yapon tadqiqotchisi Ide Satiko uchta asosiy ijtimoiy qoidani ajratadi: hurmat shakllari ijtimoiy mavqeyi yuqori bo‘lgan shaxslar (boshliqlar, obro‘li kasb egalari, jamiyatning yuqori tabaqali kishilari)ga, yoshi kattalar va yuqori mansabdagilar (hukumat boshliqlari, vrachlar, kreditorlar, xizmat sohasidagi mijozlar va h.k.)ga nisbatan qoilaniladi. Birinchi va ikkinchi qoidalar doimiy ravishda, uchinchi qoida esa o‘zgaruvchan boiadi, ya’ni unda vaziyatga ko‘ra rollar almashinishi mumkin.

“0 ‘ziniki - begona” belgisi u yoki bu so‘zlashuvchining ba’zi guruhlar tarkibiga kirishi yoki kirmasligi bilan bog’liq. So‘zlashuvchi sharoitdan kelib chiqqan holda, o‘zini oiladan tortib to davlat doirasidagi guruhiaming vakili sifatida his qilishi mumkin. Bundan shunday umumiy qoida kelib chiqadi: hurmat shakllari begonalarga nisbatan, oddiy shakllar o‘zinikilarga nisbatan ishlatiladi.

Biroq shunday istisno holatlar ham uchraydiki, unda ijtimoiy rollarga mos muayyan an’anaviy qoidalarga rioya qilinadi. Ide Satikoning ta’kidlashicha, kerakli murojaat shakllarini tanlashda yuqorida qayd qilingan uch qoidadan oxirgisi muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, politsiyachi yoki vrachga murojaat qiluvchining yoshi ulardan katta bolganda ham hurmat shaklida murojaat qilinadi3. Maishiy xizmat sohasidagi yapon sotuvchilari, chiptachilar, bank xodimlari, temir yo‘l xizmatchilari va h.k.ning mijozlarga nisbatan (bolalardan tashqari) “o‘ta takallufli hurmat shakllari”ni qollanishi ham mazkur fikrni quwatlaydi. Holbuki, xizmat doirasidan tashqarida bu xodimlar aynan shu kishilarga betakalluf murojaat shakllarini qollashlari mumkin. Buni yapon jamiyatidagi an’anaviy xarid qilish, bankka pul qo‘yish, transportda yurish va h.k. mijozning iltifotiga, ya’ni uning pul tolash yoki tolamaslik xohishiga qaralishi bilan izohlash mumkin. Shuni ham ta’kidlash joizki, oziq-ovqat tanqis bo’lgan urush yillarida xarid qilishga iltifot sifatida qaralmagan, sotuvchining xushmuomalalik darajasi tushib ketgan.

Birinchi qoidaga muvofiq, boshliqqa uning yoshi kichik bolganda ham hurmat shaklida murojaat qilinadi. Bu o‘rinda yosh omili ahamiyatsiz bolishi mumkin. Ammo Yaponiyadagi ichki ijtimoiy guruhlar o‘ziga xos xususiyatlari, yapoa jamiyatining “o‘ziniki-begona” qarama-qarshiligining roli kattaligi bilanizohlash munnkin.

YM.Dyakonovaning yozis'aicha, Yaponiyadagi “mdividum-guruh” munosabatlari, aksariyat tadqiqotchilar qayd qilganidek, g‘arbnikidan farq qiladi. Yapon uchun guruhning qsrashlari, qiziqishlari nihoyatda muhim, u “hammadek bo‘lishga” intiladi. Guruh yaponlaming xulqiga va dunyoqarashiga katta ta’sir ko‘natadi. Yaponlar “guruh” tushunchasini ko‘pmcha keng ma’noda talqin qilishadi: guruh - oila, kollej, firma,

manJakat bo‘lishi mumkin.

Yaponiyada dialekt muayyaa ma’noda hududiy, ba’zan ijtimoiy guruhiaming birlashish vositasi saraladi. Dialekt “o‘zinikilar” bilan tabiiy muloqot qilish shaklidir. Suhbatdoshga “o‘ziniki”, deb qarash qanchalik kuchli bo‘lsa, unga shunchalik kop dialektda murojaat qilinadi. Biroq notanishlar, ayniqsa, chet elliklar bilan adabiy tilda muloqot qilinadi.

Mashhur rus tilshunosi Y.D. Po’ivanov Nagasaki dialektini o‘rganish jarayonida uni shunchalik yaxshi o zlashtirib olgan ediki, hatto, unda bemalol gapira olgan. Biroq mazkir holat mahalliy aholida salbiy munosabat uyg‘otgan. Yapon jamiyitida har qanday vaziyatda ham xorijlikni “o-ziniki” hisoblash mumkin emas.

Yapon tilidagi dialektning eng tuig‘un xususiyati - aksentuatsiya (urg‘u) sanaladi. Odatda, bu tilning egalar bir umrga bolalikdan ko‘nikkan urg‘uni saqlab qoladilar. Informantlami ommaviy tadqiq qilish natijalari, hatto, yashash joyi o‘zgarganda ham ona urg‘usi turg‘unligining saqlab qolinganini ko‘rsatgan. Shuningdek, urg‘u kishining qayerdanligini, kelib chiqishini ifoaalovchi ko‘rsatgich hisoblandi.

Ilgari dialelctlaming istiqboli yo‘q samlgan bo‘lsa, bugungi kunga kelib ularga katta ahamiyat berilmoqda. Dialektlar yaponlaming milliy g‘ururi va iftixori sanaladi. Shuning uchm ulami saqlash zamrligi uqtiriladi. Maktab dasturlariga mahalliy dialekt kurslari kiritilgan. Q‘quvchiiarga dialektni to‘g‘ri qo‘llash va uning adabiy til bilan farqlari tushuntiriladi. Teleko‘rsatuvlarda ham bu masablar muhokama qilinadi.

Hatto, ayrim radioeshittirishlami ham dialektlarda olib borish keng tarqalib bormoqda.

Yaponiyada xitoy iyerogliflari va belgining ma’nosiga bog‘liq bo‘knagan tovushni ifodalaydigan yapon alifbolari - xiragana va katakana (bu alifboiam'ing umumiy nomi kana - Sh.Usmanova) aralash yozuvi qoilaniladi; Tabiiyki, yapon yozuvida iyerogliflar muhim rol o‘ynaydi. Yapon tilidagi har qanday matn iyerogliflar, xiragana va katakana belgilaridan iborat boiadi. Yoziivning faqat bir turi bilan bitilgan matnlar juda kam uchraydi: sof katakanada an’anaviy tarzda telegramlnalar jo‘natiladi; sof xiragana eng kichik yoshdagi bolalarga moljallangan kitoblarda ko‘zga tasblanishi mumkin, biroq unda ham oddiy iyerogliflar uchraydi; sof iyeroglifika ko‘cha reklamalari, pesbtoq yozuvlari, plakatlarda uchrashi mumkin, lekin bu yerda ham har ikki alifbodan birining ishlatilishi ehtimoldan xoli ema's.

Bunday murakkab yozuv tizimining shakllanishi tarixiy bo’lgan, Yaponlar VI-VIII asrlargacha xitoy tilidan o‘zlashtirilgan iyerogliflardan foydalanganlar va ularning bu davrlargacha o‘z yozuvlari bolmagan. Ammo sof iyeroglif yozuvi boy grammatik ko‘rsatkichlari bilan xitoy tilidan farq qiladigan yapon tili uchun noqulay bo’lgan, Shuning uchun ham VIII asrdan e’tiboran fonetik yozuv tizimi vujudga kela boshladi. Dastlab bu maqsadda ba’zi iyerogliflardan foydalanildi, keyin ularning asta-sekin kana belgilariga o‘tkazilgan, qisqargan variantlari qollanildi. IX asrda vujudga keigan xiragana va katakana sekin-asta boshqa alifbolami siqib chiqara boshladi:

0 ‘rta asrlargacha sof iyeroglifikadan tortib sof kana (iyerogiifikani o‘rganmagan ayollar tomonidan qollanilgan yozuv)gacha bo’lgan turli yozuv tizimlaridan foydalanildi. Biroq aralash yozuv ustun kela boshladi va XIX asrdan boshlab amaldagi yagona yozuv maqomini oldi.

Odatda, yapon yozuvi (xitoy yozuvi singari) yuqoridan pastga yoziladi, ustunlar o‘ngdan chapga qarab o'qiladi. Keyingi yillarda ayniqsa, sarlavhalar qator yo‘nalishida, shuningdek, o‘ngdan chapga yozila boshladi. Hozirgi kunda G‘arbning ta’sirida chapdan o‘ngga yo‘naiishdagi qator yozuvlar ham paydo bo’lib, u o‘ngda chapga yo‘nalgan gorizontal yozuvni qollanishdan deyarli siqib chiqardi.

Yapon yozuvining yana bir o‘ziga xos xususiyati furiganadir. U iyeroglifdan yoki bir nechta iyerogliflardan o‘ng (gorizontal yozuvda - yuqori)da kana belgilari (o‘zlashmalar uchun katakana, boshqa holatlar uchun xiragana)ning yozilishi bilan tavsiflanadi.

Furigana matnga tushunilishi qiyin bo’lgan so‘z (odatda, chet tilidagi)lami kiritish uchun xizmat qilishi mumkin. Bu o‘rinda kana emas, aksincha, iyeroglif tushuntirish xususiyatiga ega boiadi. Shuningdek, furigana badiiy ifodani kuchaytirish va so‘z o‘yini uchun qoilaniladi. Umuman, Yaponiyada sof grafik so‘z o‘yini juda keng tarqalgan.