12. Maruza. Toksikokinetika asoslari. Reja: Toksikokinetika haqida tushuncha. Zaharli moddalarning tushish yo’llari

Gazlar va bug‘lardan nafas olish. Uchuvchan birikmalarning so‘rilishi yuqori nafas yo‘llari va traxeyada qisman boshlanadi (HF, HCl, SO₂, atsetaldegid – qo‘zg‘atuvchi moddalar; etil spirti, atseton – uchuvchan noelektrolitlar).

Gazsimon va bug‘simon noelektrolitlarning so‘rilishi konsentratsiyalar gradiyentining pasayishi yo‘nalishida oddiy diffuziya qonuni bo‘yicha amalga oshadi (kamroq konsentratsiyadan kattaroq konsentratsiyaga tomon). Shunday yo‘l bilan havodan uglevodorodlar, galogenli uglevodorodlar, spirtlar, efirlar va h.k.lar so‘riladi.

Doimiy konsentratsiyadan nafas olganda qonda zaharning miqdori avval tez oshadi, keyin bitta darajada to‘xtab qoladi. Organizm zahar bilan to‘yingandan keyin uning so‘rilishi ancha kamayadi. Zaharning qondagi eng yuqori miqdori uning fizik – kimyoviy xossalariga, masalan, gidrofilligiga (moddaning suvda eruvchanlik koeffisiyenti) bog‘liq. Bug‘larning gidrofilligi qancha yuqori bo‘lsa, havodan zahar qonga shunchalik ko‘p tushadi.

Jismoniy ishlar, tez – tez nafas olish va qon aylanishining tezligi ingalyatsion yo‘l bilan tushgan birikmalarning organizmda ko‘proq turib qolishini kuchaytiradi.

Aerozollar (chang, tutun, tumanlar) bilan nafas olish: mineral chang (kvarsli, silikatli, ko‘mirli changlar), metal changlari, metal oksidlari changi yoki tutuni, ko‘plab organik aerozollar.

Aerozollar – turli o‘lchamdagi zarrachalar aralashmasi. Aerozollar nafas yo‘llariga tushganda ularning ushlanib qolishi yuz beradi. Bu aerozollarning fizik – kimyoviy xossalariga: zarrachalar o‘lchamlari, ularning shakli gigroskopikligi, zaryadi, yuza aktivligiga bog‘liq.

O‘lami 10 mkm bo‘lgan zarrachalar burun yo‘llarida va burun halqumda to‘liq cho‘kib qoladi, 10 mkm dan yuqori zarrachalar – yuqori nafas yo‘llarida, 1-2 mkm gacha o‘lchamli zarrachalar esa – alveolalarda cho‘kadi.

Nafas yo‘llarining organizm o‘zi tomonidan tozalanishi jarayonida cho‘kkan zarrachalar shilimshiq bilan birga yuqoriga harakatlanadi va asta – sekin organizmdan chiqib ketadi. Biroq, agar zaharli aerozol suvda yaxshi eriydigan bo‘lsa, u nafas olish yo‘llarining butun uzunligi bo‘ylab so‘rilgan bo‘lishi mumkin. Aerozolning ma’lum bir miqdori nafas olish yo‘llaridan tashqariga chiqariladi, uning kattagina qismi so‘lak orqali halqumdan oshqozon – ichak tizimiga o‘tadi.

Nafas yo‘llarining metal bug‘laridan tozalanishi ikki bosqichda boradi. Birinchi bosqichda metal bug‘lari 24 soat ichida bronxial daraxt bo‘ylab xilpillovchi epiteliy bilan tez haydab chiqariladi. Ikkinchi bosqichda metallar alveolyar sohadan bir necha kundan ortib to bir necha oygacha sekin chiqariladi. Alveolalarda to‘plangan ultramikroskopik metall zarrachalari alveolyar membranadan qon oqimiga diffuziya yoki kolloid va oqsil komplekslar shaklida tashilish orqali diffuziyalanadi.