12 – Mavzu: Argumentlash va bilimlar taraqqiyotining mantiqiy shakllari. Ma'ruza rejasi

12 – Mavzu: Argumentlash va bilimlar taraqqiyotining mantiqiy shakllari.
Ma'ruza rejasi:

1. 
   Asosli muhokama yuritish shartlari. Isbotlash va rad etishning umumiy tavsifi, turlari. Fikrni asoslashda uchraydigan xatolar: paralogizm, sofizm, paradoks.
   
2. 
   Argumentlash nazariyasining asosiy tushunchalari. Kommunikativ modellarda argumentlash: dialog, bahs, polemika.
   
3. 
   Bilimlar taraqqiyotining mantiqiy shakllari: muammo, gipoteza, nazariya. Savol va javobning muhokama yuritishdagi ahamiyati.
   
4. 
   Mantiq ilmining nazariy va amaliy ahamiyati.
   

Tayanch tushuncha va iboralar: isbotlash (dalillash) tushunchasi, isbot turlari, mantiqiy isbot tarkibi, mantiqiy isbot turlari, mantiqiy isbot qoidalari, raddiya tushunchasi, raddiya usullari, raddiya qoidalari, isbot va raddiyada uchraydigan mantiqiy xatolar, paralogizm, sofizm, paradoks, bahs- munozara yuritish qoidalari, muammo, faraz, faraz turlari, farazlar chin bo‘lishining mantiqiy-metodologik shartlari, nazariya, nazariya turlari.


1-savol bayoni: Fan bilimlarning muayyan sistemasidan iboratdir. Bilimlar o‘rtasidagi aloqadorlik, izchillik va tartibni, ularning chin yoki yolg‘onligini bevosita ko‘rib bo‘lmaydi. Agar buning iloji bo‘lsa, unda hech qanday dalil va isbotga hojat qolmas edi. Holbuki, ko‘pgina ilmiy bilimlarni aniqlash dalillash yoki isbot qilishni taqozo etadi.
Ilmiy bilimlarning faqat bir qismi isbot talab qilmaydi. Bu aksiomalardir. CHunki ular tajribada allaqachon tekshirilib tasdiqlangandir. Qolgan aksariyat ko‘pchilik bilimlar esa isbot va dalilga muhtojdir. SHuning uchun dalillash va isbot bilimlar chinligi, haqqoniyligi va to‘g‘riligini aniqlashning muhim shartidir. Asossiz fikr g‘ayriilmiy fikrdir.
SHunday qilib, ob'ektiv voqelikdagi narsa va hodisalar to‘g‘risidagi bilimlarimiz isbot va etarli asosga tayanmog‘i lozim. Isbot xulosa chiqarish orqali amalga oshiriladi. Masalan, suvning elastik jism ekanligi to‘g‘risidagi fikrning chinligini aniqlash uchun uni quyidagicha isbot qilamiz:
Suv suyuqlikdir.
Suyuq jismlarning barchasi elastikdir.
Demak, suyuqlikdan iborat bo‘lgan suv ham elastikdir.
Bu misoldan ravshanki, biror fikrning isboti uchun boshqa ma'lum, isbotlangan, aniq fakt va dalillar, fikrlar asos qilib olinadi. Bu dalillash yoki isbotlashdir.