12 – Mavzu: Argumentlash va bilimlar taraqqiyotining mantiqiy shakllari. Ma'ruza rejasi

Tezis - bu haqiqatligi isbotlanishi lozim bo‘lgan hukmdir. Tezis dalillashda bosh tuzilmaviy element bo‘ladi va “Nima asoslanayapti?”, degan savolga javob beradi.
Dalillar yoki asoslar - bu tezisni asoslashda qo‘llaniladigan boshlang‘ich nazariy yoki faktik qoidalardir. Ular dalillashning asosi yoki mantiqiy poydevori rolini bajaradi va “Tezis nima bilan, nima yordamida asoslanayapti?” degan savolga javob beradi.
O‘z mazmuniga ko‘ra turlicha bo‘lgan hukmlar: nazariy yoki empirik umumlashmalar; faktlar haqidagi ta'kidlar; aksiomalar; ta'riflar va konvensiyalar dalillar sifatida namoyon bo‘lishi mumkin.

1. 
   Nazariy umumlashmalar nafaqat ma'lum hodisalarni izohlash yoki yangi hodisalarni bashorat qilish maqsadlariga xizmat qiladi, balki shu bilan birga ular dalillashda asoslar rolini ham bajaradi. Masalan, fizikadagi gravitatsiya qonunlari aniq bir fazoviy jismning uchib o‘tishi traektoriyasini hisoblashga imkon berib, bunday hisob-kitoblar to‘g‘riligini tasdiqlaydigan asoslar bo‘lib xizmat qiladi.
   

SHuningdek, empirik umumlashmalar ham dalillar rolini bajarishi mumkin. Masalan, tergovchi ayblanuvchi barmoqlari izlari bilan jinoyat sodir etilgan joydagi barmoq izlarining bir-biriga mos kelishi haqidagi ekspertiza xulosasiga ega bo‘lgach, ayblanuvchi jinoyat sodir etilgan joyda bo‘lgan, degan xulosaga keladi.
Umumiy huquqiy qoidalar, huquq normalari va boshqa baholovchi standartlar ham dalillar funksiyasini bajarishi mumkin.

2. 
   Faktlar haqidagi hukmlar dalillar rolini bajaradi: muayyan vaqtda, joyda va aniq sharoitlarda paydo bo‘lish va amal qilish xos bo‘lgan yagona hodisalar yoki voqealar faktlar yoki faktik ma'lumotlar, deyiladi.
   
3. 
   Aksiomalar, ya'ni muqarrar bo‘lgan va shu sababli ushbu sohada dalillanmaydigan qoidalar ham dalillar bo‘lishi mumkin.
   
4. 
   Bilimlarning aniq bir sohasidagi asosiy tushunchalar ta'riflari ham dalillar rolini bajarishi mumkin.