11-Тема: Пикир ҳǝм ой жуўмақ. Реже

Шәртли ой жуўмағы деп тийкары ҳәм жуўмағы шәртли пикирлер болған ой-жуўмағына айтамыз. Логикалық өтиў избе излигиниң нәтийжеси тийкардың нәтийжеси болады деген қағыйдаға бойсынады. Шәртли ой-жуўмақ схемасы төмендегише бериледи:
Егер а, онда в
Егер в, онда с
Егер а, онда с
Бул схеманың символикалық жазылыўы:
(pq). (qr)
pr
Шәртли ой жуўмағында жуўмақ тек ғана еки тийкардан алынып қоймастан бир неше тийкарлардан да алыныўы мүмкин.
Шәртли ой жуўмағына мысал келтирейик. Егерде ҳаўа райы бузылса (P), онда экскурсияға бармаймыз (q).
Егерде экскурсияға бармасақ (q) онда бизлер театрға барамыз (r).
___________________________________
Егерде ҳаўа райы бузылса (p) онда бизлер театрға барамыз (r). Бул келтирилген мысалдың символикалық жазылыўы төмендегише бериледи.
(pq) (qr)
pr
Шәртли кескин ой жуўмағы деп тийкарлардың биреўи шәртли пикир, ал басқа тийкарлар менен жуўмақ- кескин пикирлер болған ой жуўмағына айтамыз. Бундай ой жуўмағында екинши тийкар шәртли пикирдиң тийкары ямаса нәтийжеси менен сәйкес болыўы мүмкин ямаса бул шәртли пикир тийкардың яки нәтийжениң бийкарланыўы менен сәйкес болыўы мүмкин. Жуўмақта шәртли пикирдиң тийкары ямаса нәтийжеси менен, ямаса шәртли пикирдеги тийкар ямаса нәтийжениң бийкарланыў нәтийжеси менен сәйкесликке ийе болыўы мүмкин.
Шәртли категориялық ой жуўмағының еки дурыс модусын әдетте бөлип көрсетеди. Бириншиси мақуллаўшы модус деп аталып, онда кескин өткерме посылка тийкардың шынлығын, ал жуўмақ болса нәтийжениң шынлығын тастыйқлайды. Екиншиси бийкарлаўшы модус болып онда кескин өткерме нәтийжениң шынлығын, ал жуўмақ тийкардың шынлығын бийкарлайды. Мысалы, егер гүўалар шақырылмаса, онда тергеў ҳәрекетиниң процессуаллық тәртиби сақланбаған болады.
Гүўалар шақырылмаған.
Тергеў ҳәрекетиниң процессуаллық тәртиби сақланбаған. Бул келтирилген мысалдағы ой жуўмағының формасы мақуллаўшы модусқа тийисли. Ол төмендегише схемаға ийе.
Егер А, онда В
А
_____
В
Символикалық жазылыўы: pq,p
______
q

Бөлиўши кескин ой жуўмағы деп тийкарларының биреўи бөлиўши пикир, ал екиншиси ҳәм жуўмақ кескин болған пикирлерден туратуғын ой жуўмағына айтамыз. Бунда екинши тийкар бөлиўши пикирдиң ағзаларының бири менен ямаса сол пикирдиң ағзаларының биреўиниң бийкарланыўы менен сәйкес болыўы мүмкин. Жуўмақта бөлиўши пикирдиң ағзаларының бири менен ямаса оның бийкарланыўы менен сәйкесликке ийе болады. Бөлиўши кескин ой жуўмағының мақуллай –бийкарлаўшы ҳәм бийкарлай-мақуллаўшы сыяқлы еки модусын бөлип көрсетиўге болады. Мақуллай-бийкарлаўшы модуста киши тийкар (посылка) яғный кескин пикир дизьюнктлардың биреўин мақулласа, ал жуўмақ дизьюнктлардың басқасын бийкарлайды. Бийкарлай-мақуллаўшы модуста киши тийкар (посылка) дизьюнктлардың биреўин бийкарлайды. Ал жуўмақ дизьюнкттың қалғанын мақуллайды. Бөлиўши кескин ой жуўмағын мысал ретинде төмендеги пикирлерди келтирип өтиўге болады.

Жынаят ҳәрекет ямаса ҳәрекетсизлик жолы менен жүз бериўи мүмкин. Бул жынаят ҳәрекет жолы менен жүз бермеген. Сол себепли бул жынаят ҳәрекетсизлик жолы менен жүз Берген.
Бөлистириўши кескин ой жуўмағының схемасы төмендегидей болады: а ямаса в
а

в емес.
Символикалық жазылыўы: p q,p
--------
q емес
Шәртли бөлиўши ой жуўмағы деп тийкарлардың бири шәртли, ал басқасы-бөлиўши пикир болған ой жуўмағына айтамыз. Бундай ой жуўмағы лемматикалық (тиккелей мәниси болжаў дегенди аңлатады) ой жуўмағы деп те аталады. Бөлиўши пики реки, үш ҳәм оннанда көп альтернативаларға ийе болыўына байланыслы лемматикалық ой жуўмағы дилемма (еки альтернатива), трилемма (үш альтернатива) ҳ.т.б бөлинеди. Мысал ушын дилеммалар конструктивлик (дөретиўши) ҳәм деструктивлик (бузыўшы) болып, ал өз гезегинде олардың ҳәр қайсысы әпиўайы ҳәм қурамалы дилеммаларға бөлинеди. Оларға мысаллар келтирип өтейик . Әпиўайы конструктивлик дилеммаға мысал ретинде Сократтың төмендеги пикирин алып қараўға болады.
Егер өлим-болмыс емеске өтиў болса, онда ол жақсылық..
Егер өлим- басқа дүньяға өтиў болса, онда ол жақсылық.
Өлим-болмыс емеске ямаса басқа дүньяға өтиў.
Өлим-жақсылық.
Қурамалы деструктивлик дилеммаға мысал ретинде төмендеги ой жуўмағын алып қараўға болады.
Егер философ дуалист болса, онда ол материалист болмайды.
Егер философ диалектик болса, онда ол метафизик болмайды.


Таяныш сөзлери: әпиўайы пикир, қурамалы пикир, атрибутивлик, реляцион, экзистенционал