11-tema. Finans ha`m bank sistemasi

6.1-sızılma. Laffer qıya sızıǵı


Bul jerde, R – salıq stavkası, R_{1 –} salıq stavkasınıń optimal muǵdarı, V – mámleketlik byudjetke túsimler, V_{1 –} mámleketlik byudjetke eń joqarı túsimler.
Salıq stavkasınıń optimal muǵdarı (R₁) mámleketlik byudjetke eń joqarı túsim (V₁)di támiyinleydi. Salıqlar jánede joqarılatılǵanda jumıs islewge hám isbilermenlik penen shuǵıllanıwǵa qızıǵıwshılıq páseyedi, 100 procentlik salıq alıwda mámleket dáramatı nolge teń boladı, sebebi hesh kim esheyin (dáramatsız) islewdi qálemeydi. Basqasha aytqanda, uzaq múddetli keleshekte hádden tısqarı joqarı ornatılǵan salıqlardı páseytiw amanatlar, investiciyalar, bántliliktiń artıwı arqalı salıq óndiriletuǵın jalpı dáramat kóleminiń ósiwin támiyinleydi. Nátiyjede salıq túsimleriniń summası kóbeyedi, mámleket dáramatlarınıń kólemi ósedi, qıtshılıq kemeyedi hám inflyaciyanıń páseyiwi júz beredi. Biraq óz -ózinen túsinikli bolǵanınday, Laffer nátiyjesi tek erkin bazar mexanizmi normada háreket etken jaǵdayda ǵana payda boladı.
Laffer teoriyasınıń haqıyqatqa jaqın ekenligi sonnan ibarat, salıq stavkasınıń ósiwi yamasa páseyiwi gumansız kapital qoyılmalardıń ósiw pátine tosqınlıq bolıwı yamasa kerisinshe, xoshametlewshi tásir kórsetedi. Biraq ulıwma alǵanda, bazar ekonomikası sharayatında investiciyalarǵa salıq stavkasınnan tısqarı kóplegen faktorlar tásir kórsetedi. Bul faktorlar ishinde áhmiyetli orındı ciklldıń ózgeshelikleri, ol yamasa bul kárxananıń ónimine talap hám usınıstıń salıstırması, olardıń paydasınıń dárejesi iyeleydi.

3. Pul sisteması. Pul aylanısı hám onıń nızamı. Inflyaciya

Mámlekette tariyxıy qáliplesken hám milliy nızamshılıq penen tastıyıqlanǵan pul aylanısın shólkemlestiriw forması pul sisteması dep júrgiziledi. Ekonomikanıń pul sistemasınıń áhmiyetli strukturalıq bólimleri tómendegilerden ibarat:

• 
  milliy pul birligi (dollar, evro, funt sterling, iena, yuan, sum h.t.b.);
  
• 
  pul emissiyası, yaǵnıy belgilengen nızamlı tártipte puldı aylanısqa shıǵarıw sisteması;
  
• 
  puldıń túrleri, yaǵnıy pul aylanısında nızamlı tártipte tólew quralı sipatında háreket etiwshi qaǵaz, tiyin hám kredit pullar sisteması;
  
• 
  valyuta rejimi (milliy puldı basqa pulǵa almastırıw tártibi);
  
• 
  pul aylanısın tártipke salıw menen shuǵıllanıwshı finanslıq institutlar (bankler hám bankten tısqarı shólkemler) hám mámlekettiń pul aylanısın tártipke salıw boyınsha (monetar) siyasatı.
  

Pul bazar ekonomikasınıń janı esaplanadı, sebebi ol pul menen tiri. Pul bazar qatnasıqlarınıń tiykarǵı quralı, onıń járdeminde barlıq ekonomikalıq baylanıslar ámelge asırıladı. Puldıń basqa tovarlardan ayrımashılıǵı ol joqarı likvidlilikke iye bolǵan tovar.