11-sanlı lekciya Tema. Antropogen faktorlarınıń nasekomalarǵa tasiri

11-sanlı lekciya


Tema. Antropogen faktorlarınıń nasekomalarǵa tasiri


Reje:

1. Sinantrop nasekomalar hám olardıń adamzat tirishiligindegi áhmiyeti.

2. Zıyanlı nasekomalarǵa qarsı gúres hám ósimlikler karantini.
3. Paydalı nasekomalar, olardı qorǵaw, introdukciya, selekciya hám órshitiw.
4. Tábiyiy biocenozlardıń adamzat tásirinen qayta qurılıwı.
5. Ekilemshi biocenozlardıń dóreliwi.
6. Adamzattıń xojalıq iskerligi tásiri nátiyjesinde nasekomalardıń sanı hám areallarınıń ózgeriwi.
Tayanısh sózler: antropogen faktor, introdukciya, selekciya, biologiyalıq gúres, ximiyalıq gúres, entomofag, parazit, laboratoriya.


1. Sinantrop entomofaunanıń qáliplesiwi álbette nasekomalardıń insanǵa birotala beyimleskenliginde bolıp, sonnan tóle uzınmurını (Sitophilus granaria L.) sıyaqlı ayırım tóle zıyankesleri erkin tábiyat penen baylanıstı pútkilley yaki derlik pútkilley joǵaltqan.
Xalıq jasaytuǵın punktler (sol qatarda úy hám xojalıq imaratları) ushın tán esaplanǵan nasekomalar túrleri sinantroplar delinedi. Sinantrop nasekomalar faunası jeterlishe kóp bolıp, hár túrli klimatlar hám adam mádeniyatınıń túrli dárejelerinde pútkilley birqıylı emes. Ayırım sinantrop nasekomalar, ásirese bárqulla insan, onıń turar jayı hám ayırımları tóle penen baylanıslı bolǵan nasekomalar, ádebiyatlarda kórsetilgenindey, klimat shárayatlarına onshalıq da baylanıslı emes (Medvedev, 1957 h. t. b).
İnsan iskerligi tásirinde nasekomalardıń elatlı punktleri – awıl hám qalalar, úyler, malxanalar, skladlar, háwliler, kósheler ushın xarakterli bolǵan ózine tán faunası jaratılǵan. Mısalı, turaq jaylarda qara hám sarı nanǵórekler (Blatta orientalis L., Blattella germanica L.), úy shıbınları (Musca domestica L., M. d. vicina Macq.), kiyim kúyesi (Tineola biselliella Humm.) h. t. b jasaydı.
Malxanalarda úy shıbını gúzgi chipor shıbını (Stomoxys. calcitrans L.), Fannia canicularis L., F. scalaris F_r shıbınları h t. b; kóshe hám maydanlar, bazarlarda – úy shıbınları, bazar shıbını (Musca sorbens Wied.), imaratlardıń sırtqı bóliminde Sceliphron K1 tuwısına tiyisli hárreler hám basqalar jasaydı. Elatlı punktlerde taslar astında ádette kóplegen dızıldaq qońızlar, (Carabidae), taslar, imaratlar astı hám soǵan uqsas jerlerde kóplegen qumırsqalar (atap aytqanda Pheidole Westw. tuwısı túrleri h. t. b) in quradı.
Sklad nasekomalari bir qansha bolıp, olardıń kópshiligi, mısalı, qońızlardan sklad uzınmurını (Sitophilus granaria L.) hám gúbeleklerden un párwanası (Anagasta kuehniella Zell.) hámme jerlerde tarqalǵan.
Úy haywanları, adamnıń ózi de elatlı punktlerden sırtta, úy parazit nasekomalariniń topılısına ushıraydı. Adamlar hám úy haywanları, hátte bárqullalıq tiptegi parazitlerge iye. Adamnıń ózine tán parazitleri, mısalı bas hám kiyim biytleri (Pedicutus capitis L., P. uestimenti Nitz.),, atlardıń ózine tán parazitleri – at qolhwri (Trichodectes piosus N.), at biyti (Haematopinus macrocephalus Burm.), iri qara maldiki – sıyır qilxwrı (T. bovis De G.), biytleri Linognathus vituli L., H. eurystemus Denny., Sole-nopotes capillatus Ended.; qoy hám eshkilerdiki L. stenopsis Denny biyti, qoy tukxwrı (T. ovis- L.), eshki júnxorı (T. caprae Gurl.); shoshqalardiki – shoshqa biyti (N. suis L.);, iytlerdiki iyt júnxorı (T. canis De Geer.); pıshıq tukxwrı T. subrostratus N; qoyan biyti Haemodipsus ventricosus Denny.; párjewshiler Goniodes dissimilis N., G. truncatus Gb., Lipeurus heterographus N. h. t. b ǵaz, úyrek, kurka, cesarkalarda Anaioecus dentatus Scop., Anaticola crassicornis Scop., A. anseris L. h. t. b esaplanadı. Adam hám haywanlardıń waqtınshalıq parazitleri bolıp adam búrgesi (Pulex irritans L.), pıshıq búrgesi (Ctenocephalides felis Bouche), iyt búrgesi (S. canis Curt.), shıbınlar, súyir shıbınlar h. t. b esaplanadı.
2. Zıyanlı nasekomalarge qarsı biologiyalıq gúreste olardıń ayırım parazit hám jırtqıshları dala hám baǵlarǵa jiberiw maqsetinde optimal shárayatlarda jasalma kóbeyttirilmekte. Mısal retinde gúbelekler máyeklerinde parazitlik etiwshi máyeklerdiń paraziti Trichogramma evanescens Westw., T.pintoi Voeg., gúbelek qurtınıń parazitleri, Bracon hebetor, ósimlik biytleriniń jırtqıshı ápiwayı altınkóz (Chrisopa cornea Steph.) laboratoriya yaki laboratoriya-dala shárayatında kóbeyttirilip atırǵan basqa entomofaglardı keltiriw múmkin. Usı kúnlerde Ózbekstanda zıyankeslerdiń tábiyiy dushpanların jalpı kóbeytetuǵın 900 dan artıq biolaboratoriya hám biofabrikalar islep turıptı.
Házirgi dáwirde mikroorganizmler hám olardıń tirishilik iskerligi jemisinen tayarlanǵan biopreparatlardan ósimliklerdi qorǵawda paydalanıw biologiyalıq qorǵawdıń eń zamanagóy hám quramalı baǵdarlarınan esaplanadı.
Zıyakes nasekomalarge qarsı gúreste, mikroorganizmler toparına qarap, qollanılatuǵın mikrobiologiyalıq preparatlar bakteriyalar, viruslar hám zamarrıqlar tiykarında jaratıladı. Házirgi waqıtta sanaat tiykarında 30 ǵa jaqın bakterial preparatlar islep shıǵarıw jolǵa qoyılǵan, bunda bacillyus tyuringienzis toparına kiretuǵın kristall payda etiwshi sporalı entomopatogen bakteriyalardıń tórt túrli variaciyaları tiykar etip alınǵan (Xamraev h.t.b 2012).
Awıl xojalıq eginleri zıyakeslerine qarsı entobakterin, dendrobacillin, depidocid, dipel, baktokulicid, novador, decimid, bitoksibacillin sıyaqlı bakterial preparatlar usınıs etilgen.
Tiykarında zamarrıqlar bolǵan biopreparatlar keń kólemde tásir etiw qásiyetine iye.
Entomopatogen zamarrıq preparatlardıń assortimenti bir qansha shegaralanǵan bolıp, tiykarınan boverin hám verticillin preparatları islep shıǵarıladı.
Virus preparatları (virinlar) bakuloviruslar tiykarında islep shıǵarıladı. Bul topar entomopatogen viruslardıń joqarı specifikalıǵı sebepli olardıń tásiri belgili zıyankeske abzalıraq bolıp, ádette nasekomatiń atı virus preparatın sáwlelendiredi. Mısalı, VİRİN_TİKE (ENSh)- teńsiz jipek qurtına qarsı; VİRİN-”S-(XS)-ǵawasha sovkası yadro poledrozı virusı tiykarında islep shıǵılǵan.
Zıyanlı nasekomalarge qarsı gúresiw ushın basqa jerlerden entomofaglar alıp kelinip introdukciya etilgen hám klimatlastırılǵan. Amerika Qurama Shtatlarına, mısalı, 1956 jılı basqa mámleketlerden 90 túrden artıq nasekomalardıń 500 ge jaqın parazit hám jırtqıshları alıp kelingen. 100 ge jaqın túri klimatlastırılǵan. Kanadaǵa entomofaglardıń 220 túri alıp kelingen hám olardan 50 klimatlastırılǵan. Gavay atawlarına awıl xojalıǵı eginlerine zıyan keltiretuǵın nasekomalardıń túri import etilgen (Yaxontov, 1957).
Ózbekstanda zıyanlı nasekomalarge qarsı gúresiw maqsetinde entomofaglar introdukciya etilgen. Solardan alma qanlı biytine qarsı gúreste Aphelinus mali Halid. paraziti, komstok qurtına qarsı Pseuda­phicus malinus Gah. paraziti h. t. b. Bul haywanat áleminiń parazit hám jırtqıshlarınan tısqarı zıyanlı nasekomalarge qarsı gúresiw ushın bakteriya hám zamarrıqlar – olar kesellikleriniń qozdırıwshıların basqa mámleketlerden alıp kelinip sınap kórilgen.
Álbette, nasekomalardi jańa jerlerge ózi kirip kelgenindegi jaǵdayda bolǵanı sıyaqlı, bul jaǵdayda da entomofaglar alıp kelingen jerlerdiń biocenozı bir qansha ózgeredi.
İnsan ózi ushın payda keltiretuǵın nasekoma túrleri ushın eń jaqsı jasaw shárayatın jaratıp beriwge umtıladı. Bunıń ushın ol tábiyatta básekili qatnaslardı páseytedi (mısalı, pal hárreleri ushın palqa bay ósimliklerdi egiw hám pal hárre uyaların aqılqa muwapıq jaylastırıw jolı menen; entomofaglarǵa qarata bolsa – olardı zıyanlı nasekomalar sanı kóp bolǵan jerlerge qoyıp jiberiw yaki ol jerge tartıw), yaki olardıń básekige shıdamlılıǵın kúsheyttiredi (jasawshańlıǵı joqarı bolǵan formaların jaratıw yaki tańlaw jolı menen).
İnsan zıyanlı nasekomalarǵa qarsı gúresiwde hár túrli mexanikalıq hám fizikalıq – mexanikalıq ilajlardı da qollaydı, bunda ol nasekomalardıń taksislerin de esapqa aladı. Mısalı, zıyanlı nasekomalar jaqtılıq járdeminde jıynaldı; jabıq jerler (teplicalar) hám skladlarda saqlanatuǵın ónimler zıyakeslerine qarsı gúresiw ushın puw, ısıtılǵan suw hám qurǵaq ıssıdan paydalanıw; eginlerdi ushıp tarqalmaytuǵın zıyankeslerden qorǵaw maqsetinde (18⁰S tan tómen temperaturada usha almaytuǵın keskir qońızlar - Lethrus sp. sp., láblebi uzınmurını- Bothynoderes punctiventris Germ, h. t. b) tosıw zovurlari qazıladı; túrli mexanikalıq tutqıshlardan paydalanıp gúbeleklerdiń qurtı, sekiretuǵın qońızlar, az hárekecheń qandalalar hám basqalar jıynaladı. Baǵlardıń ayırım zıyakesleri – alma miywexorı (Sagrocapsa (Laspeyresia) pomonella L.) nıń qurtı, ǵilovli kúyeler (Coleophora sp. sp.) hám basqalardı joǵaltıw ushın terek denesine paqal yamasa qaplardan islengen tutıwshı belbawlar baylanadı, bul belbawlarǵa nasekomalar quwırshaqqa aylanıw ushın kiredi. Sklad hám topıraq zıyakeslerinen azat bolıw ushın ul`traqısqa elektr tolqınınan paydalanıw usılları islep shıǵılǵan.
Zıyanlı nasekomalarge qarsı gúresiwde ximiyalıq usıl – olardı óltiriwshi, qorqıtıwshı yaki olardıń tirishilik iskerligin buwıp qoyıwshı túrli zatlardı qollaw da rawajlanǵan.
Kóplegen mámleketlerde awıl xojalıǵı ushın zıyanlı bolǵan nasekomalardıń tarqalıwın sheklew ushın arnawlı karantin xızmeti bar. Bul xızmet zıyankeslerdiń ilgeri olar bolmaǵan, biraq klimatlıq hám basqa shárayatta zıyan keltiretuǵın dárejede kóbeyiwi múmkin bolǵan aymaqlarǵa kelip qalıwınıń aldın alıwǵa qaratılǵan mámleketlik ilajlar sistemasınan ibarat. Shet mámleketlerden zıyakeslerdiń kelip qalıwına jol qoymaytuǵın sırtqı karantin, hám jergilikli zıyankesler deregin joq etiw hám olardıń arealınıń keńeyiwine jol qoymaytuǵın ishki karantin bir-birinen parıqlanadı.
Kóplegen mámleketler karantin ishindegi kúshlerdi birlestiriw ushın óz-ara arnawlı kelisimler – karantin xızmetin shólkemlestiriw boyınsha konvenciya dúzgen. Ózbekstanda zıyakeslerge qarsı barlıq gúresiw usılları kompleks, rejeli ilajlar birlestirilgen sistemasına birikken bolıp, bul sistemada túrli wálayat hám rayonlardaǵı arnawlı ekologiyalıq hám xojalıq shárayatlarına sáykes keletuǵın ilajlar islep shıǵıladı. Zıyankes nasekomalar keltiretuǵın zıyandı kemeytiw yaki joǵaltıw ushın mádeniy eginlerdiń zıyankes nasekomalarge shıdamlı sortları jaratıladı.
Awıl xojalıǵı eginleriniń zıyankes-nasekomalari arasında hár bir násilde turaqlı ráwishte diapauza jaǵdayına túsetuǵın kóplegen túrleri ushıraydı, bul olardı ximiyalıq jol menen joǵaltıwdı qıyınlastıradı. Tap usınday mısalı, alma qurtı (Carpocapsa (Laspeyresia) pomonella L.), haqqında aytılǵanınday, Tashkent átirapında tiykarǵı massası bir jılda 3 ret násil beredi, lekin onıń rawajlanıwdan toqtaǵan qurtlarınıń birinshi násildiń ózinde 5% hám ekinshi násilde 16% den artıǵı keyingi jıldıń báhárine deyin diapauzaǵa kiredi. Populyaciyalardıń ayırım zatları diapauzasınıń fiziologiyalıq sebepleri házirge deyin anıqlanbaǵan. Geypara entomologlar bul jaǵdayǵa qandayda bir katastrofalıq unamsız sebeplerge qaray populyaciyanıń nabıt bolıwına biologiyalıq beyimlesiw dep qaraydı. Biraq usı zıyankestiń biologiyası tolıq úyrenilgende de, usı qurttı ulıwma muǵdarda jaz hám gúzde joq qılatuǵın baǵshılıqta uzaq jıllar dawamında oǵan qarsı turaqlı ráwishte qollanıp kiyatırǵan kiriwshi ilajlardan basqa hesh qanday sebep tabılmadı.
XX-ásirdiń ortalarınan baslap nasekomalardıń ayırım ximiyalıq insekticidler tásir etpeytuǵın irqları da irsiy (násillik) payda bola baslaǵanına “kónligiw” anıqlandı, atap aytqanda, bul preparat isletilgennen keyin birinshi jıldıń ózinde-aq úy shıbınınıń (Musca domestica L.) DDT (dixlordifenil-trixloretanu) ǵa shıdamlı ayrıqsha populyaciyaları payda bolǵan. Russel` hám Klover (1955) Luiziana shtatında (AQSh) meksika górek uzınmurını (Anthonomus grandis Boh.) nıń xlorlanǵan uglevodorodlarǵa shıdamlı bolǵan irqları payda bolǵanlıǵın anıqlaǵan. Mayberg Qubla Afrikada alma qurtı DDT ǵa áste-aqırın úyrenip atırǵanlıǵın kórsetken. Dáslepki waqıtlarda bul jerde qurttı birotala joǵaltıw ushın DDT dan jılına 3-4 ret paydalanıwdıń ózi jeterli bolǵan. Bul insekticidtıń ámeliyatqa kirip kelgeninen jıldan soń Kaps provinciyasında bir máwsimde 5-6 ret gúresiwge tuwrı kelgen, 10 jıldan soń bolsa baǵmanlar 8 ret sebiwge májbúr bolǵan. 1958 jılǵa kelip alma qurtınıń DDT ǵa úyrengenligi sebepli bul preparatqa 0,03% paration qosıw zárúrligi tuwılǵan.
1958-jılǵa kelip xlororganikalıq hám ayırım fosfororganikalıq insekticidlarǵa arttırılǵan shıdamlılıq adam keselliklerin qozǵatıwshı, hám vegetaciya dáwirindegi mádeniy eginler hám olardıń skladlardaǵı tuxımların zıyanlawshı nasekomalardıń 27 túrinde sonnan bul nasekomalar túrli sistematikalıq toparlar: ósimlik biytleri (Aphidodea), saratonlar (Auchenorhyncha), qandalalar (Hemiptera), qońızlar (Coleoptera), eki qanatlılar (Diptera), teńgeqanatlılar (Lepidoptera) ǵa tiyisli.
Ádebiy maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, (Georghiou, Mellan, 1983) jer betinde 428 túrdegi buwın ayaqlılar túrli topar pesticidlarǵa shıdamlılıq payda bolǵan, sonnan 260 ı awıl xojalıq eginleriniń zıyankesleri bolıp esaplanadı.
Sintetikalıq organikalıq insekticidlarǵa shıdamlı populyaciyalar ádette 10-20 násil dawamında, organikalıq emes záhárli zatlarǵa 50-100 násil dawamında qáliplesedi.
Keyingi izertlewlerden málim bolıwınsha, shıbınlardıń DDT ǵa tásirsheń bolmaǵan irqlari ximiyalıq quramı ózgergen lipoidlar iye bola baslaǵan hám olardı kóp muǵdarda toplay alıw qásiyetine iye bolıp esaplanadı. Bul irqlardıń may toqıması kóp muǵdardaǵı záhárdi eritedi hám ózinde uslap qaladı; nerv toqımasınıń toqımasınıń záhárler ushın ótkeriwsheńligi tómenleydi DDT nı záhársiz dixlordifeniletilenge aylandıratuǵın fermentativ reakciyalar kúsheyedi (Sternburg, Kerne, 1950).
Zıyankes nasekomalar hám basqa buwın ayaqlılarǵa qarsı gúreste ximiyalıq usıl dúńya tájriybesinde keń qollanılsa da, biraq bunday insekticidlardıń jeterli tańlap, tásir etiw qásiyetine iye emesligi anıqlandı, yaǵnıy pesticidler biologiyalıq agentlerdi, birinshi náwbette bolsa zıyankesler jalpı rawajlanıwınıń aldın alatuǵın tábiyiy kushandaları entomofag nasekomalar, nasekoma jewshi quslar hám basqa paydalı túrlerdi qırıp joǵaltadı (Veyzer, 1972).
3. Joqarıda aytılǵanlardıń barlıǵınan insannıń hár qanday iskerligi hám tiykarǵısı onıń bolıwı (onda parazitlik etiwi arqalı) nasekomalarǵa kóbinese júdá kúshli tásir kórsetiwin, kóriw múmkin.
Bularǵa jáne insannıń sanalı, ózi ushın paydalı bolǵan nasekomalardi qorǵaw hám zıyanlıların joq etiw boyınsha maqsetke baǵdarlanǵan ilajlardı islep shıǵıwın da qosıw múmkin. Awıl xojalıǵı, veterinariya, medicinalıq entomologiya rawajlanbaqta. Geypara nasekomalar oqıw laboratoriya hám ilmiy-izertlew maqsetlerinde kóbeyttirilip islenbekte. Mısalı, kóp jaǵdaylarda qara nanǵórekler (Blatta orientalis L.) hám úy shıbını (Musca domestica L.), miywe shıbını (Drosophila melanogaster L.) h. t. basqalar laboratoriya nasekomalari esaplanadı.
İnsan nasekomalardıń ayırım túrlerin mádeniylestirgen hám olardıń ekologiyalıq qásiyetlerin túsiniw, olardıń jasawı ushın qolay shárayatlar jaratıw múmkinshiligin beredi. Pal hárreler(Apis metlifera L.), jipek qurtı (Bombyx mori L.), emen jipek qurtı (Antheraea pernyi Guer.) mádeniylestirilgen nasekomalar solar qatarına kiredi. Adam óziniń mútájligi ushın kóbirek paydalı bolǵan pal hárreler hám jipek qurtınıń jańa, tábiyatta ushıramaytuǵın porodaların da jaratqan.
Transport quralları, insanlardıń kóshiwi, olar arasındaǵı sawda baylanısları nasekomalardı hár túrli orınlarǵa tarqalıwına sebep boladı. Nasekomalardıń jańa aymaqlarǵa beyimlese alatuǵın túrleri biocenozlardı ózgertip jiberedi. Ásirese nasekomalar samolyotlar arqalı tez hám alıs aralıqlarǵa tasıladı. Mısalı, shıbınlardıń 6 kún dawamında samolyotlarda 70 000 km aralıqqa alıp ketilgenligi anıqlanǵan (Reyxardt, 1941).
Nasekomalar diapauza jaǵdayında júkler (buyımlar) menen birge júdá uzaq aralıqlarǵa tarqalıwı múmkin. Usı jol menen ǵawashanıń sarı reń górek qurtı (Pectinophora gossypiella Saund.) tarqalǵan. Skladta kóplegen zıyanlı nasekomalari házirgi waqıtta hámme jerlerde ushıraydı hám olar kosmoplitler esaplanadı. Olar bir jerden ekinshi jerge skladlarda saqlanatuǵın ónimler arqalı tarqaladı. Maǵrib qońızı (Tenebrioides mauritanicus L.), surinam qońızı (Oryzaephilus surinamensis L.), un pitesi (Tenebrio molitor L.), sklad uzınmurınları (Sitophilis granaria L.) kosmopolit esaplanadı, jer sharınıń tek ǵana arqa shetinde hám qubla shetlerinde ǵálle parmachisi (Sitophilis granaria L.) ushıramaydı, gúbeleklerden kiyim kúyesi (Tineola ilselliella Humm.) h. t. basqalar kosmopolit esaplanadı.
Kóplegen nasekomalar náller, ósimliklerdiń túynekleri hám pıyazshaları, gúl ǵumshaları, adamlardıń qol júgi, arbalar, avtomobiller, vagonlar, paroxodlar, kiyim-kenshekler hám t.b menen birge bir jerden ekinshi jerge kóshiwi múmkin. Aldıńǵı temalarda júzim fillokser biyti (Phyllo­xera vastatrix Planch.), alma qanlı biyti (Eriosoma lanigerum Hausm.) hám kolorado qońızı (Leptinotarsa decemlineata Say.) nıń insan arqalı keń tarqalıwı jazılǵan. Aqırǵı on jıllıqlarda insan sebepli kóplegen mámleketlerge terek nálleri menen yaki oramlarda amerika aq gúbelegi (Hyphantria cunea Drury.) niń tarqalǵanlıǵı dáliyllengen. Suw paporotnigi menen Amerikadan Evropaǵa uzınmurın Stenopelmus ruftnasus Gyll., yolka tuxımları menen – tuxım jewshi Megastigmus spermotrophus Wachtl. kirip kelgen. Evropadan Amerikaǵa baǵ hám tereklerdiń zıyankesi teńsiz jipek qurtı (Ocneria dispar L.), dala eginleriniń zıyankesi – mákke párwanası (Pyrausta nubilalis Hb.) alıp kelingen.
Uzaq Shıǵıs mámleketlerinen Orta Aziyaǵa komstok qurtı (Pseudococcus comstocki Kuw.), - shıǵıs miywe qurtı (Laspeyresia tolesta Busck.), Amerikaǵa yapon qońızı (Popillia japonica Newm.) ótken.
Házirgi waqıtqa kelip Ózbekstanǵa basqa materiklerden kirip kelgen nasekomalardıń 10 ǵa jaqın túri málim, jáne de olardıń tiykarǵı massası ıqtıyarsız ráwishte insanlardıń sawda hám basqa baylanısları nátiyjesinde kirip kelgen.
Ayırım okean atawlarınıń entomofaunası tiykarınan alıp kelingen elementlerden quraladı.
Sawdanıń ósiwi, baylanıs jollarınıń rawajlanıwı menen nasekomalardıń jańa jerlerge tarqalıwı artadı. Sol sebepli, jańa orınlarǵa zıyanlı nasekomalardi kiritpeslik ushın, házirgi waqıtta derlik barlıq mámleketlerde arnawlı karantin xızmeti shólkemlestirilgen.
İlger kórsetilgenindey, jańa orınlarǵa barlıq túrler de klimatlasa almaydı. Shet ellerden kirip kelgen nasekomalardıń hámme túri de jergilikli túrler menen básekilese almaydı, yaki jergilikli parazit hám jırtqıshlar jańa kelgen nasekomalardi qırıp taslawı múmkin. Jańa orınlarǵa kelgen nasekomalardıń báseki, parazitizm hám jırtqıshlıqqa qarsılıq etiwine qandayda dárejede tez-tez baqlanatuǵın jańa jasaw ortalıǵında organizm tirisheńliginiń artıwı da járdem beredi. Bunıń ústine jergilikli parazitler, ayırım jırtqıshlar, ádette jańa kelgindige tezden beyimlese almaydı yaki ulıwma beyimlespeydi. Mısalı, qanlı biyttiń, Evropa hám Aziyada házirde de (onı Evropaǵa kirip kelgeninen soń 150 jıldan keyin) jergilikli jırtqıshları júdá az.
İnsannıń iskerligine, tábiyiy ráwishte, nasekomalarde beyimlesiwsheńlik reakciyaları payda boladı. Jergilikli entomofauna quramındaǵı nasekomalardıń kóplegen túrleri eginler, mádeniy ósimliklerge beyimlesken boladı, sonıń menen birge beyimlesken túrlerdiń kópshiligi ilgeri basqaları menen, ádette olarǵa birqansha jaqın bolǵan ósimlikler menen baylanıslı bolǵan. Bunday beyimlesiw túri, álbette, tek ǵana hámmezat jewshi nasekomalar yaki oligofaglarda, anaw yaki mınaw dárejede evribiont túrlerde bolıwı múmkin.
Nasekomalar ayırım túrleriniń mádeniy eginlerge beyimlesiwi geyde sonshelli shuqırlasıp ketedi, olar hátte jabayı ósimliklerde rawajlanıw qásiyetlerin joǵaltıp jiberedi. Mısalı, noqat qońızı (Bruchtis pisorum L.) noqattıń tek ǵana egiletuǵın sortlarında jasaydı.
Nasekomalardıń tek egiletuǵın eginlerge emes, bálkim topıraqqa islew beriw sisteması, almaslap egiwge de beyimlesiwi bayqaladı (Gilyarov, 1945).
Entomofaglardıń jergilikli túrleri alıp kelingen nasekomalarge beyimlesedi, bular jáne keń polifaglar yaki oligofaglar esaplanadı. Ózbekstanǵa 1939 jılı kirip kelgen komstok qurtın (Pseudococcus comstocki Kuw.) ayırım jergilikli túrler, ásirese Leucopis bona Rohd. hám altınkóz Chrysopa vulgaris Schr. (Meyer, 1948 hám b.) jey baslaǵan. Kanadaǵa 1925 jılı kirip kelgen shıǵıs miywe qurtı (Laspeyresia molesta Busck.) na jergilikli yaydoqchilardıń bir neshe túri beyimlesken, biraq olar 1929 hám 1930 jıllarda usı miywejewshige qarsı gúresiw maqsetinde alıp kelingen onı óz watanında da qırıp taslaytuǵın Macrocentrus ancylivorus Rohw. yaydoqchisı menen básekilese almaǵan.
İndustrial oraylar jaqınında ayırım gúbeleklerdiń arnawlı ortalıqtan ajıratıp bolmaytuǵın ortalıqta reńge kiriwi júdá qızıq. Bul jaǵday industrial melanizm atın alǵan hám ósimliklerdiń fabrika hám zavod trubalarınan shıǵıp atırǵan shıǵındılar menen pataslanǵan shárayatlarǵa beyimlesiwdiń nátiyjesi bolıp xızmet etedi. Bul jaǵday baslanǵısh kórinisine qaraǵanda toq reńge genetikalıq (xromosomalı) formalardı payda bolıwdan ibarat. Birinshi márte industrial melanizm 1848 jılı Manchesterde aq qaraǵay adımshısı Biston betularia L. da, birqansha keyinirek bolsa Yorkshir graflıǵı hám oǵan qońsı bolǵan Angliya graflıqlarında anıqlanǵan. Bul melanistlik forma V. betularia f. carbonaria dep atalǵan. Dáslep onıń toq túsli forması bir neshe danalap baqlanǵan, keyinshelik bolsa shıǵıs Angliyanıń barlıq sanaatı rawajlanǵan aymaqlarında ushıraǵan hám aq qaraǵay adımshısı populyaciyasınıń 90% in quraydı, Manchestrde bolsa onıń baslanǵısh forması (V. betularia f. typica) hátte az ushıraytuǵın bolıp qalǵan. Keyinirek industrial oraylar jaqınında (ásirese Angliyada) anıqlanǵan 70 túrden artıq anıqlanǵan gúbelekler bolıp, áste-aqırın áwelgi ashıq reńli formalarınıń ornın iyelep atırǵan irsiy toq reńli variaciyaları payda bola baslaǵan.
Ketluelldiń (1950) Dozette fabrikadan uzaqta hám Birmingamdaǵı shıǵındı menen kúshli pataslanǵan toǵayǵa aq qaraǵay adımshısı f. carbonaria hám f. typica nıń gúbeleklerine belgi qoyıp birden qoyıp jiberiw, keyin olardı tutıp alıp ótkizgen tájriybelerinen belgili bolıwınsha, nasekoma jewshi quslar tárepinen Birmingamda toq túsli gúbelekler bir qansha azıraq, Dozette bolsa ashıq reńli gúbeleklerge qaraǵanda toq reńliler kóp muǵdarda joq etilgenligi dárhal kóringen. Bul binokl` járdeminde ańsat ǵana baqlanıp dáliyllengen. Onda anıqlanıwınsha, melanistikalıq gúbelekler kúshli shıǵındı basqan tereklerge, ashıq reńlileri bolsa terek denesin qaplaǵan ashıq reńli lishayniklerge qonıwdı abzal bilgen.
İndustrial melanizm hádiysesi tek ǵana qorǵaw reńine iye bolǵan túrlerde anıqlanǵan, biraq bir márte de eskertiwshi reńge iye bolǵan túrlerde ushırawı baqlanbaǵan.
4. İnsan óziniń iskerligi sebepli tábiyiy koplekslerdi anaǵurlım dárejede ózgertip jiberedi. Tábiyattıń insan tásirinde ózgeriwi hár qanday biocenotikalıq komplekste ayırım túrlerdiń kóbeyiwi hám gúllep-jasnawı ushın qolaysız jaǵdaylar tuwdıradı. Túrler ara jańa san qatnası dúziledi, azıqlıq shınjırları qayta ózgeredi, organizmler ózgergen ortalıqta jasaw ushın beyimlesedi.
Eginlerdi kiritiw hám mádeniy ósimliklerdi egiw, bunıń ushın bolsa tereklerdi kóshiriw yaki boz jerlerdi shúdigarlaw nátiyjesinde ózlestirilgen uchastkalarda nasekomalar ushın pútkilley jańa jasaw ortalıǵı payda boladı hám olardıń kópshiligi bunday shárayatta qırılıp ketedi. Jerlerdi aydaw, suwǵarıw, mineral hám organikalıq tóginlerdi beriw, batpaqlıqlardı qurıtıw hám basqa ilajlar nátiyjesinde topıraq ortalıǵı túpten ózgeredi, nasekomalardıń kóplep túrleri beyimlesken jabayı ósimlikler tamırı menen joq etiledi.
5. Boz jerlerdi shúdigar etiw, aǵashlardı kesiw yaki egiw hám jerdi melioraciyalaw mikroklimat shárayatların ózgertiredi. İlgeri awıl xojalıǵı ushın ózlestirilgen jerlerde tirishilik etken, egiletuǵın yaki ótkiziletuǵın ósimliklerde kóbeye alatuǵın nasekomalar ushın azıqlıqqa bay bolǵan imkaniyat jaratıladı, ásirese mikroklimat hám topıraq shárayatları qolay bolǵanda olardıń ulıwmalıq (jalpı) rawajlanıwı ushın shárayat jaratıladı. Bul óz náwbetinde olardıń jırtqıshları hám parazitleri ushın da, jańadan payda bolǵan topıraq hám mikroklimattaǵı ózgerislerge tásir etpeytuǵın joqarı tártiptegi parazitler ushın da qolay shárayat jaratadı. Mısal retinde Ózbekstanda Jizzax temir jol stanciyaları aralıǵındaǵı shóller ózlestirilip hám ol jerde ǵálle Aral kolxozı dúzilgeninen soń máyegin qattı jerlerge qoyatuǵın shegirtke sıyaqlı nasekomalar – atbasar shegirtkesi (Dociostaurus kraussi nigrogeniculatus Tarb.) hám marokko shegirtke (D. marocanus Thnb.) leri derlik pútkilley joǵalıp ketkenligin keltiriw múmkin. Boz jerlerdi aydap egin maydanlarına aylandırılıwı suwǵarılıwı nátiyjesinde Mırzashól hám Arqa Túrkmen kanalı zonasında termitler (Isoptera) pútkilley qırılıp ketti. Jerdiń shúdigar qılınıwı sımqurtlar (Elateridae) ǵa da unamsız tásir etti, sebebi jumsaq jerlerde jırtqısh dızıldaq qońız (Carabidae) lar olardı qıradı. Jer aydalǵanda keskir qońız (Lethrus sp. sp.) ları, malhámshi (mısalı, Meloe xanthomelas Sols. qońızınıń tirishiligi tek qattı hám aydalmaǵan jerge in quratuǵın jeke-jeke jasawshı hárreler menen baylanısqan) hám taǵı basqa da nasekomalar quwıp shıǵarıladı.