11-sanlı lekciya Tema. Antropogen faktorlarınıń nasekomalarǵa tasiri

Shóllerdi terekliklerge aylandırıw nátiyjesinde, ózine tán biocenozlar qáliplesiwi anıqlanǵan. Volgograd wálayatındaǵı dúzilgen terekliklerde nasekomalardıń jańa shárayatlarǵa beyimlesken shól hám otlaq formalarınıń mollıǵı anıqlanǵan: atap aytqanda iyun xrushı (Amphimallon solstitialis L.), Bothynoderes foveicollis Gelb. hám uzınmurın qońızları, Euxoa nigricans L. sovkası hám basqalar, biraq Cymindis decora F. W., dızıldaq qońızları, qarsildoq qońızlar Elater sanguinolenthus Schr., Athous haemorroidalis F., Dolopius marginatus L., lwppi qońızları Hister bipustulatus Schr. hám basqalar sıyaqlı tipik terek formaları da payda bolǵan.
Jas toǵay tereklerinde tek ǵana burın usı jerlerde jasaǵan hám jańa shárayatlarǵa beyimlese alǵan nasekoma túrleri ushıraydı, biraq keyinshelik olarǵa jańa túrler de qosıladı (Andrianova, 1950, 1953, 1957). Joqarıda atap ótilgen Volgograd wálayatında terekler astına túsken japıraqlar arasında jasawshı nasekomalar terekler ótkizilgennen keyin tórtinshi jılı payda bolǵan, biraq 18 jıldan soń tereklikler faunası júdá ózgeshe bolǵan (Shegolev, 1954).
Bizge belgili bolǵanınday, terekler hám putalar ótkizilgende, olardı keskendegi sıyaqlı, orınnıń klimatı da ózgeredi, sonday eken, bul arqalı nasekomalardıń ayırım túrleri ushın qolay, basqaları ushın bolsa aldıńǵılarına qaraǵanda qolaysız jasaw shárayatı jaratıladı.
Ótkizilgen terekler kóplep nasekoma jewshi quslardı uya qurıwı ushın ózine tartadı, bul da átiraptaǵı hám jańadan dúzilgen biotoplardaǵı hár túrli nasekomalardıń sanı hám san qatnasında sáwlelenedi. Tereklerdi ótkiziwdiń nasekomalarǵa tásiri insannıń basqa iskerlikleri sıyaqlı oǵada hár qıylı.
A.N.Melnichenko (1949) monografiyasında Zavoljya dalasında ixota toǵaylarınıń nasekomalar kóbeyiwine tásiri haqqında kóplep maǵlıwmatlar berilgen. Sonıń menen birge mikroklimattıń ózgeriwi hám ósimlikler hám de haywanat dúńyası quramındaǵı ózgerislerden tısqarı jáne bir faktordıń tásiri de kórsetilgen, yaǵnıy dalanı tosatuǵın tereklerdiń japıraqları astında qıslaw ushın qolay orınlardıń payda bolıwı aytılǵan. Bul ásirese kóplep keneler hám qońızlarǵa tiyisli. İxota tereklikleri mikroklimattı ózgertiwin nasekomalar sanına kórsetetuǵın tásirine mısal retinde shved shıbını (Oscinella frit L.) na tásirin keltiriw múmkin, bul túr ǴMDA mámleketleri Evropa bóliminiń Qubla-shıǵısında onshelli zıyanlı esaplanbaydı, toǵay regionları sistemasında bolsa bul zıyankes 5 ten 12% ke deyin biyday paqalın hám 15 ten 30% ke deyin sulı paqalın nabıt qıladı. Kerisinshe, toǵay regionı mikroklimattı ózgertiriwi nátiyjesinde Sitona Germ. tuwısına tiyisli túynek uzınmurınlarınıń sanı kemeyedi. Toǵay ixotaları tek biocenozlar quramı hám ayırım túrlerdiń san qatnasın ózgertip qoymastan, al, ayırım túrlerdi aymaqlarǵa tarqatıp jiberedi.
S.İ. Medvedevtiń (1957) atap ótiwinshe, Ukrainada ekilemshi biocenozlar tiykarınan jergilikli faunanıń ózgeriwi esabınan qáliplesken, biytanıs túrler bolsa onshelli kóp emes. Jerler awıl xojalıǵı ushın ózlestirilip atırǵanda nasekomalardıń bir qatar túrleri, mısalı ayırım shegirtke sıyaqlılar (Acridodea), Anisoplia Serv. tuwısına tiyisli qońızlar diyxanshılıqtıń bárqulla sherigi esaplanadı. Biraq júzimzarlar hám baǵlarǵa kelsek, avtor túrlerdi ol jerge sırttan kirip kelgenligin atap kórsetken, bunı V.V.Yaxontov qubla Qazaqstandaǵı góne terekliklerde de baqlaǵan.
Jańa ekologiyalıq shárayatqa beyimlesken nasekoma túrleriniń kóbeyiwi ushın monokultura, áwelgi maydanlardaǵı dawamlı bir neshe jıl egilgen ósimliklerdiń ózinde qolay shárayat jaratıladı; bul tiykarınan monofag hám oligofaglar, mısalı, sarı reń górek qurtı (Pectinophora gossypiella Saund.), bir daqlı salı párwanası (Schoenobius incertellus Walk.), ǵálle shıbınları (Chloropidae), atanaq gúlli ósimliklerdiń ózine tán zıyankesleri (Pieris brassicae L. h. b), jońıshqa japıraq pilshesi (Phytonomus variabilis Hbst.) hám t. b. larǵa tiyisli.
A.Sh.Xamraev, D.R.Abdullaeva (2005) jumıslarına qarasaq, dalalarda jońıshqa jıllap egile berse jońıshqa japıraq pilshesi (Phy­tonomus variabilis Hbst.) sanı sezilerli dárejede artıp ketedi. ǴMDA shól zonasında dánli eginler almastırılmay egile beriwi nátiyjesinde dán qońızları (Anisoplia Serv. avlod turlari), qubla paqal sovkası (Oria musculosa Hb.), dán dızıldaq qońızı (Zabrus tenebrioides Golze.) hám kóplegen basqa nasekomalar jalpı kóbeyip ketken. Awıl xojalıǵı eginleri monokulturasınıń usı egini menen baylanıslı bolǵan nasekomalardıń jalpı kóbeyiwine tásiri ǵálle egini menen baylanıslı bolǵan nasekomalardıń jalpı kóbeyiwine tásiri álleqashan zıyanlı nasekomalardıń kóplegen túrleri ushın da anıqlanǵan.