Termodinamik usul hozirda metallurgiyada, plastmassalar, o'g‛itlar,
kimyoviy tolalar
ishlab chiqarish sanoatida, yoqilg‛ilarni qayta ishlashda va
boshqalarda keng qo'llaniladi.
Termodinamika usulining kamchiligi shundaki, bu usul jarayonning ketish
vaqtini aniqlab berolmaydi, chunki vaqt termodinamika tenglamalariga kirmaydi.
Termodinamika usulini faqat makrosistemalar uchungina qo'llash mumkin. Bu
usulni alohida atom, molekula, elektronlar uchun tatbiq etib bo'lmaydi.
Termodinamika qonunlarini o'rganishdan
oldin termodinamikada keng
qo'llaniladigan asosiy tushunchalar: sistema, jarayon va ularning turlari bilan
tanishib chiqamiz. Atrof-muhitdan fikran ajratilgan jism yoki o'zaro ta'sir etadigan
jismlar to'plami termodinamikada sistema deyiladi.
Hajm jihatdan termodinamik sistema turlicha: igna uchicha kichik va quyosh
sistemasidek katta bo'lishi mumkin. Asosiy masala bunday sistemalarga
termodinamika qonunlarini tatbiq etish mumkinligi yoki mumkin emasligidadir.
Shu nuqtai nazardan alohida zarracha va cheksiz fazo termodinamik sistema bo'la
olmaydi, chunki bularga termodinamika qonunlarini tatbiq etib bo'lmaydi.
Termodinamik sistemalar oddiv (kimyoviy bir jinsli), murakkab (kimyoviy
har xil jinsli), gomogen (fizik bir jinsli)? geterogen (fizik har xil jinsli),
izolyatsiyalangan (yopiq) yoki izolyatsivalanmagan (ochiq) bo'lishi mumkin.
Oddiy sistemalarda hajmning hamma qismlari bir xil tarkibga va xossaga ega
bo'ladi. Aksincha bo'lsa murakkab sistema deyiladi.
Agar sistemaning tarkibiy
qismlari bir-biridan chegara sirtlar bilan ajralgan bo'lmasa gomogen. aksinchasi
geterogen sistema deyiladi. Agar sistema bilan tashqi muhit orasida modda va
energiya almashinuvi bo'lmasa, bunday sistema izolyatsiyalangan, aksinchasi
izolyatsiyalanmagan sistema deyiladi.
Sistemaning boshqa qismlaridan chegara sirtlar bilan ajraladigan va o'zining
termodinamik xossalari bilan farq qiladigan qismi faza deyiladi.
Sistemaning
tarkibiy qismlari komponentlar deyiladi.
Termodinamik sistemaning xossalari uning paramerlari yoki mustaqil
o'zgaruvchilari bilan aniqlanadi. Sistemaning o'z-o'zicha o'zgara oladigan
parametrlari mustaqil o'zgaruvchilari deyiladi. Masalan, gaz uchun bosim
P
va
temperatura
T
yoki hajm
V
va
T
mustaqil o'zgaruvchilar bo'lishi mumkin. Agar
mustaqil o'zgaruvchilar o'zgarmas holatga kelsa,
sistemaning termodinamik
xossalarida o'zgarish ro'y bermaydi. Bu holat sistemaning termodinamik
muvozanat holati deyiladi.
Sistemaning barcha parametrlari ikki guruhga bo'linadi. Sistemaning
miqdori va o'lchamiga bog‛liq parametrlar ekstensivlik parametrlari deyiladi va
bularga hajm, massa, entropiya kiradi. Sistemaning miqdoriga va o'lchamiga
bog‛liq bo'lmagan parametrlar intensivlik parametrlari deyilib,
bularga
temperatura, bosim, potentsial, molyar yoki solishtirma hajm kiradi.
Termodinamik sistemaning bir holatdan boshqa holatga o'tishi jarayon
deyiladi.
Agar jarayon davomida termodinamik sistema qator o'zgarishlardan keyin
yana awalgi holatga qaytsa, bunday jarayon aylanma jarayon yoki tsikl deyiladi.
Bunda jarayon holat fUnktsiyalarining o'zgarishi nolga teng bo'ladi. Barcha
termodinamik funktsiyalar ham holat funktsiyalari bo'lavermaydi. Masalan,
jarayonning holat fiinktsiyalari bo'lgan sistemadan
chiqadigan yoki unda
yutiladigan issiqlik miqdori
Q,
sistema bajaradigan ish
A
sistemaning boshlang‛ich
va oxirgi holatiga bog‛liqdir. Termodinamikada sistema tomonidan yutiladigan
issiqlik musbat ishora bilan, chiqadigan issiqlik manfiy ishora bilan belgilanadi
(termokimyoda aksincha ishoralar qabul qilingan). Agar energiyaning berilish
shakli bo'lgan ish
A
sistema tomonidan tashqi kuchlarga
qarshi bajarilsa musbat,
agar tashqi kuchlar sistema ustida ish bajarsa manfiy ishora bilan olinadi.
Bajarilgan ish joullarda
(j)
yoki kilojoullarda
(kj)
o'lchanadi.
Agar jarayon o'zgarmas temperaturada bolsa (T=const) izo termik, agar
o'zgarmas bosimda bolsa (P=const) izobarik, agar o'zgarmas hajmda borsa (V
const) izoxorik jarayon deyiladi.
Agar jarayon vaqtida sistema tashqi muhit bilan issiqlik almashinmasa
(Q=const) bu adiabatik jarayon deyiladi.
Izoxorik jarayondan boshqa har qanday termodinamik jarayonda
energiyaning bir qismi kengayish ishiga sarflanadi. Izoxorik
jarayonda sistemaga
berilgan energiya faqat uning ichki energiyasining o'zgarishiga sarflanadi.
Termodinamikaga M. V. Lomonosov, D. P. Konovalov, R. Mayer, R.
Klauzius, G. I. Gess, R. Joul, Gelmgolts, S. Karno, V. Gibbs, YA. Vant-Goff, V.
Nernst va boshqalar asos solgan hamda uning rivoj lanishiga katta hissa
qo'shganlar.
Do'stlaringiz bilan baham: 
