11-мавзу. Иқтисодий ривожланишда тузилмавий ўзгаришлар

11-МАВЗУ. Иқтисодий ривожланишда тузилмавий ўзгаришлар.
11.1.Иқтисодий тузилмани моҳияти.
Ҳалқ хўжалиги бир-бири билан жуда изчил боғланган кўпгина макроиқтисодий элементлардан
иборат мураккаб тизимдир . Бу элементлар орасидаги нисбатлар иқтисодий то Ъзумни ташкил этади.
Иқтисодий то Ъзум ҳалқ хўжалигининг мувозанатлашуви, унинг самарали ва барқарор ўсиши
учун муҳим аҳамиятга эга. Ғарб давлатларининг кўпчилиги иқтисодий ўсишдаги
муваффақиятлар кўп холларда чуқур тузилма вий ўзгаришлар билан боғланган. Бўлар
ишлаб чиқаришнинг умумий ўсиши ва бошқа ижобий сифат ўзгаришларини таъминлайди.
Жанубий Шаркий Осиёнинг қатор янгииндустриал давлатларидаги ишлаб чиқаришнинг т езкор
ўсиши авваламбор будавлатлар учун ностандарт бўлган тармоқларнинг жорий этилиши, яъни
ҳўжаликтузилма ининг кучли ўзгариши натижасида содир бўлди.Собиқ Совет ҳукуматининг
дастлабки 10йилликларда саноат ривожланиши фойдасига чуқур тузилма вий қайта қуриш амалга
оширилган эди. Бу мамлакатни қисқа муддатларда саноат ишлаб чиқаришининг умумий ҳажми
бўйича жаҳонда етакчи ўринлардан бирига чиқишига имкон берди. Шу билан бирга
шаклланган иқтисодиёт тузилма оптимал эмас экан. Саноат доирасида қазиб чиқариш
тармоқлари ва қурол ис ҳлаб чиқариш жуда катта улуш (абсолют ва нисбий) га эга бўлди.
Умуман ҳўжалик тузилма и прогрессив ижтимоий ёъналишда борилмоқда эди. Қишлок хўжалиги
ва ҳалқ истеъмоли товарлари ишлаб чиқариш т армоқлари оқсай бошлади. Бу нарса бозор
иқтисодиётига ўтишни янада қийинлаштирди ва у тузилма ий қайта қуришни бизнинг
мамлакатимиз тушиб қолган чуқур инқироздан чиқишнинг марказий муаммоларидан бирига
айлантириб қўйди.
Тузилма назарияси иқтисодиётда етарликча фахрли ўринни эгаллайди. Хусусан, ушбу
муаммоларга Америкалик олимлар В. Леонтев, С. Кўзнетс, Ж. Гелбрейт ва бошқалар ўз
эътиборларини қаратганлар.
11.2 Тузилмавий самара
Иқтисодий назария тузилма ўзгаришлар ижобий натижаларининг м езони - тузилма самарани
шакллантирган. У тузилма ўзгариши (асосан тармоқ) индекси ва ҳўжалик динамикаси энг
муҳим кўрсаткичлари ўсиш ўртасидаги боғланишни ифодалайди. Тузилма ўзгаришлари
индекси К қуйидаги тенглама ёрдамида аниқланади:
а1 Қ а2 Қ а3 Қ ... Қ аи Қ ... Қ ан
К қ
н
а - ҳалқ хўжалиги тизимидаги и эл ементининг абсолют
қийматини ўзгариши,
н - тузилма вий ўзгаришлар сони
Табиийки ҳалқ хўжалиги динамикаси фақатгина тузилма вий ўзгаришлар чуқурлиги билан
аниқлана олмайди. Бу билан бирга ўша та Ъсирнинг омилларнинг умумий массасидан ажралиши,
қайсики ҳалқ хўжалиги тараққиётига тузилма вий ўзгаришлар кўрсатиш бутунлай мумкин
бўлган холдир. Тузилма вий самарани таҳминан аниқлаш ҳам мумкин . Тузилма
ўзгаришлари индекснинг сезиларли ўсиши иқтисодиётнинг юқори ўсиш суроатлари билан
кечса, у юқори бўлади. Агарда тузилма ўзгаришлари индекси юқори бўлмаса (хҒх
пропорциялари консерватив бўлиб бундан ишлаб чиқариш даражасини туг Ъун бўлиб қолиши
ёки пасайиши келиб чиқади) у салбий ҳисобланади. Иқтисодиёт то Ъзуми кўп қиррали тушунча
бўлиб уни ҳўжалик тизимининг турли элементлар орасидаги муносабатларини ифодаловчи турфа
нуқтаи назарларидан кўриб чиқиш мумкин. Одатда ижтимоий, тармоқ такрор ишлаб чиқариш,
ҳудудий ва ташки савдо тузилма ини ажратишади.