11-мавзу. Иқтисодий ривожланишда тузилмавий ўзгаришлар

11.5.Такрор ишлаб-чикариш тузилмаси
Бу иқтисодиётнинг ўсиши имкониятлари ва унинг самарадорлигини акс эттирувчи ҳўжалик
тизимининг кесимидир. Жамоатчилик такрор ишлаб чиқариш бўлинмалари орасида уч хил
муносабатлар жуда муҳимдир: жамоа такрор ишлаб чиқариш ист еъмол ўртасидаги; ист еъмол ва
жамғариш ўртасидаги; асосий фондлар эл ементлари
ўртасидаги муносабатлар.
1 ва 2 бўлинмалар ўртасидаги муносабатлар - сов ет иқтисодий фанлари учун аноанавий
муаммодир. Ўзоқ муддат техник ва иқтисодий тараққиёт ҳамда кенгайтирилган такрор
ишлаб чиқаришнинг шарти деб 1 бўлинманинг нисбатан кўпроқ ўсиши ҳисобланарди. Бу
тамойилнинг амалга оширилиши СССРда ишлаб чиқариш воситаларини ишлаб чиқаришнинг
саноатдаги салмоғи 1986 йилда максимал даража - 75.3% га етди. Кейинги йилларда истеъмол
буюмлари ишлаб чиқариши анча т езроқ ўсди, бирок унинг салмоғи 27.6% (1990 й) дан
ошгани ёък. Шунга қарамай кўпгина саноати ривожланган мамлакатларда ист еъмол
буюмлари ишлаб чиқаришнинг улуши анча юқори ва бу иқтисодий кўтарил ишга тўсқин
қилмайди.
Истеъмол ва жамғариш ўртасидаги муносабатлар - кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришнинг
муҳим шартидир. Одатда, жамғариш улуши қанчалик юқори бўлса, иқтисодиёт ўсиш
суроати ҳам шунчалик юқори бўлади. Собиқ учун миллий даромаднинг 25% ини ташкил
этадиган жамғариш нормаси хосдир. Сўнгги йилларда бу норма пасайди ва 1990 йилда 20.7%
ни ташкил этди. МДХ мамлакатлари да 1991 -92 йилларда жамғаришнинг пасайиши (ҳам
нисбий, ҳам абсолют) давом этди. 1992 йилда МДХ мамлакатлари иқтисодиётидаги тузилма ий
қайта қуриш инв естицион ресурсларнинг чекланганлиги шароитларида амалга оширилганди.
Капитал қуйилмалари ҳажми пасайишида давом этди. Жамғармаларнинг ЯИМдаги салмоғи
8%гача қисқарди. Бунда инв естицияларнинг энг кўп миқдорда камайиши тузилма ий
сиёсатнинг ё Ъналиши ва динамикасини белгилаб берувчи тармоқларда кечди.
Инв естицияларни қисқартириш ҳисобига, айникса, агар капитал қуйилмалар самарадорлигини
оширишга эришилса, вақтинча ист еъмол ҳажмини кенгайтириш мумкин. Бирок истикболда
инв естицион тузилма ларни тўҳтатиб қўйиш хўжаликнинг умумий ўсишига салбий таъсир
кўрсатиши мумкин.
Бошқа ривожланган давлатларда истеъмол ва жамғариш ўртасида етарлича турли ва бекарор
пропорциялар шаклланган. Кўп нарса сиклик коноюктурага боғлиқ. Ко Ъпинча жамғариш
миллий даромаднинг 15-20%и оралиғида тебраниб туради. Аммо, масалан, Японияда баози
йилларда жамғариш 30%дан ошиб кетган.
Ишлаб чиқариш тузилмаси да моддий маҳсулот ишлаб чиқарувчи
тармоқлар инфратузилма деб аталувчи, ушбу тармоқларнинг амал
килинишини таъминловчи иқтисодий тизим эл ементлари ўртасидаги нисбатлар муҳим рол
ўйнайди.У икки гуруҳга бўлинади: ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш. Биринчи гуруҳга
бевосита моддий ишлаб чиқаришга ҳизмат килувчи тармоқлар киради: темир ва шоссе ёъллар,
энергия, сув ва газ таъминоти, табиатни мухофаза қилиш иншоотлари ва х.к. Иккинчи гуруҳга
ишлаб чиқариш билан билвосита боғлиқ бўлган тармоқлар киради: умумий ва касб таълими,
соғлиқни сақлаш ва х.к.Инфратузи лма тармоқлари икки ёклама ҳаракт ерга эга. Бир томондан,
уларнинг тараққиётсиз барча оммавий ишлаб чиқариш самарадорлиги кескин камайиб
кетади. Хозирги шароитларда иқтисодиётнинг миқдорий ва сифат тараққиётининг инфратузилма и
холатига боғланганлиги яққол кўринади. Бошқа томондан, инфратузилма эл ементлари,
одатда ким уларга капитал ёткизса, ўшанга дархол фойда келтирмайди. Шу билан бирга
ушбу капитал қуйилмаларсиз иложи ёъқ. МДХ мамлакатлари мисолида кўринганидек,
инфратузилма даги ноо қилона иқтисод эртами-кечми ишлаб чиқаришда техник даражасининг
ортда қолишида кўринади.