11.7. Иқтисодий тузилма га таъсир этувчи воситалар Иқтисодий тўзилиш бир хил кўринишда колмайди. У ўзгаришлар таъсирида бўлади. Ва бу
ўзгаришлар қанчалик тезроқ амалга ошса, тўзилма ҳам эластик холда вақт талабларига
мослаша боради ва иқтисодиёт муваффақиятли ривожланади. Иккинчи Жаҳон Урушидан кейин
тузилмавий ўзгаришлар амалда барча мамлакатни эгаллаб олди: уларниннг ёъли бир хил
бўлмасада, 2та асосийсини ажратиш мумкин.
1-сида соф бозор муносабатлари вужудга келтирган табиий кучлар устунлик қилади. Тўзилма
даромад меоёри ўзгариши натижасида алмашади. Истикболли бўлмаган эл ементлари бўлган
ҳўжалик корхоналари кам фойдалиликка каноат қилишади ёки синиб кетишади. Капитал, ишчи
кучи, тадбиркорлик бугунги кундаги фойдали томонга инт илади.Бошқа ёъл ривожланган
тузилмавий ўзгаришларни т езлаштиришда давлат ричагларидан кенг фойдаланиш ёълидир. Бу
ерда одатда тузилмани нг кайси эл ементларини қисқартиришга тортилиши, кайсиларига мақсадга
мувофиқ ёрдам кўрсатиш кераклигини о лдиндан аниқлашга ёрдам берувчи зарур
баҳолашлар қўлланилади.Биринчи ёълни шартли равишда Ам ерика ёъли дейиш мумкин. У
бўйлаб 80-йиллар Буюк Британия юрди. Бу ерда таянч вазифасини давлатниннг пассив
аралашувидаги бозор кучлари бажарди. Бу ёъл ўзоқлиги, сезиларли ижтимоий ёъқотишларни ўз
ичига олиши кўринди, ишлаб чиқариш самарадорлиги ўсиши суроати с екинлиги
кўзатилди.Иккинчи ёъл Япон ёъли (бу ёълда Япония 30 йилдан бери ва Жанубий Корея
бормокда) марказлаштирилган тартибга солиш ричаглари, давлат р ежалаштириш ва р есурсларни
тармоқлараро т езкор тақсимланишига таянган. Бу ёъл кам ижтимоий ёъқотишлар ва с езиларли
самарадорлик ўсиши суроатлари билан анча т ез кечади.Устивор тармоқларни аниқлашда катор
мезонлар қўлланилади.
Уларни Жанубий Корея мисолида кўриб чиқамиз:
Экспорт потенциали. Тармоқ аввало миллий иқтисодиётнинг афзалликларига асосланиб, экспортни
тез ошириш имкониятларини намойиш қилиши керак. Берилган тармоқниннг ташки бозордаги
рақобатбардошлиги, истикболи кўриб чиқилади ва баҳоланади.
Табиийки, соҳа экспорт потенциалини баҳолашда жаҳон бозорида у ёки бу маҳсулотга
мосланган холда бозор коноюнктураси прогнозо тўзилади.Тармоқ маҳсулотига ички
бозорда талабнинг кўриниши. ғоя иқтисодиётнинг импортга тобелигини ўсиб бораётган
ички ишлаб чиқариш воситасида юмшатишга қаратилган. Бу ерда асосан маҳсулотга талаб
эластиклиги аноанавий холда аниқланади.
Миллатнинг бутунликдаги ривожи. Саноатнинг устивор тармоғи мамлакатни янада
индустриаллашган боскичга эришишига кўмаклашиши керак. Масалан, Жанубий Кор ея 5та
беш йиллик режаси фан-техника тараққиётини мамлакат келажаги фаровонлиги зарур асоси сифатида
аниқлади. Демак, устунлик мамлакат фан ва интеллектуал потенциалини кўтара оладиган
тармоқларга берилди.Хом-ашё ва энергия импортига боғлиқликни камайтириш, мамлакат
ресурс сиғимини қисқартириш.Мамлакат товар балансидаги камомадни минималлаштириш.қулай
қўшимча самара. Агар берилган тармоқ тезлаштирилган ривожи бошқа с ектор ёки тармоқ
ишлаб чиқариш самарадорлиги ошишини таъминласа, у ҳам устун (нуфўзли) соҳа саналиши
керак.Устун соҳалар аниқланиб ва зарур актс ептлар кўйилгач, тузилмавий силжишлар р ежаси
ишлаб чиқиш ва амалга ошириш бошланади.Тузилмавий сиёсатни амалга оширишнинг
ўзига хос хусусиятлари.Турли мамлакатларда тузилмавий сиёсатни амалга ошириш ўзига
хос хусусиятларга эга. АҚШда тузилмавий сиёсатида аноанавий тартибга солиш ричаглари
қўлланилади: кредит ва солиқ имтиёзлари, ташки иқтисодий тариф сиёсати.Бу мамлакатда бошқа
ғарб давлатлари каби (масалан, Буюк Британия хокимиятга М. Тетчер келгач) ҳукумат
иқтисодий сиёсати тушкунликдаги тармоқлар (м еталлургия, кемасозлик, текстиль) ишлаб
чиқаришлари манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган. Бундан мақсад уларни с екин,
емирилишларсиз қисқартириш.АҚШда солиқ ва кредит имтиёзлари (Рейган маомурияти 80 -йиллар бошида кризисни бартараф этиш учун келтирган) ҳамма соҳаларга
тарқалган. Молиявий ютукниннг катта қисми аввало саноатнинг капиталталаб тармоқларига
тушди. Конгр есснинг импорт тарифлари соҳасидаги сиёсати АҚШда дунё бозорида
рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи корхоналарни сақлашни
рађбатлантирди.Япония ва катор ўзга Осиё мамлакатларига янада активрок тузилмавий
сиёсат хос. 50 -йиллар бошида Японияда иқтисодий кийинчилик, ишлаб чиқаришнинг тўхташ
ва пастлашни бошдан кечираётган тармоқлар тушкунлик карт ели яратила бошлади. Бундан
мақсад аҳамиятини ёъқотган ишлаб чиқариш тармоқларини умумий ҳажмини
камайтиришдир. Япония ташки савдо ва саноат вазирлиги кўмир саноати кейинги ривожини
мақсадга номувофиқ санаб, 60-йилларда шахталарни қисқартириш ва бўшатилган
шахтёрларни проф ессионал қайта тайёрлаш
давлат дастури юзага келди. 70 -йиллар охирида фақат юқори самарали шахталар ишларди, кўмир
саноати ишчилари сони 10 марта камайди.Т екстиль саноати иш хаки ҳаражатлари ошгач, у ҳам
ўзининг аввалги устунлигини ёъқота борди ва Японияда бу тармоқни қисқартириш дастури
қабўл килинди. Фақат 70 -йилларнинг биринчи ярмида бу
тармоқда 42% банд бўлган 800 дан зиёд фабрика ёпилди.70 -йиллар кемасозликда меҳнат
сиғими ортди ва ишлаб чиқариш самарадорлиги ўсиш суроати с екинлашди. Бунинг изидан
Япон кемасозлигида котиб қолиш бошланди. Энергия манбалари баҳоси ошганидан
алюмин саноати кам рентАбелли саноатга айланди ва 85 йил 15%га тўхтатилди. Шу вақтнинг
ўзида автомобильсозлик, электрон саноати, синтетик материаллар ишлаб чиқариш тезлик билан
ривожлана борди. Бўлар ҳаммаси давлат кўмагида амалга оширилди. 1978 йил «Саноатнинг
баози тушкунликдаги тармоқларини барқарорлаштиришнинг махсус чоралари туғрисида»ги
қонун пайдо бўлди. 1983 йил уни «Саноатнинг баози тармоқ тў зилмаларини
мукаммаллаштиришнинг махсус чоралари туғрисида»ги қонун алмашди. 1983 йилги
қонунга мувофиқ ҳукумат ИТТКИ ўтказишга кредит, субсидия бериш ёъли билан
кўмаклашуви натижасида 26 саноат тармоғи тубдан янгиланди.Ривожланган мамлакатлар
тузилмавий ўзгаришлар тажрибаси
шундан далолат берадики, у давлат ташкилий кўмаклашувидаги шароитда юқори самара
беради.
