11-mavzu. Iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish ilmiy ijod usulidir reja

2. Funkstional yopiq tizimlar va teskari aloqalar tamoyili.
Hozirgi zamon kompyuterlashtirilgan, axborot jamiyati o’zining asosiy resursi: butun kishilik jamiyati uchun ulkan qimmatga ega bo’lgan ob’ektiv, sermazmun axborotga asoslanadi. Kompyuter inqilobi negizida axborot jamiyatining vujudga kelipsh inson va texnika nisbatini tubdan o’zgartiradi, inson ipshab chiqarishni tashkil etish va boshqarishni tartibga soluvchi, o’ziga xos menejer vazifasini bajaradi.
Axborot hozirgi zamon axborot jamiyatining asosiy ijtimoiy manbasi, bosh ijtimoiy boylpgidir. Bu tushuncha kibernetika, genetika, informatika singari muayyan fanlarda, shuningdek, ilmiy bilish va ijod epistemologiyasida keng qo’llanadi.
Axborot ilmiy tushunchasi o’zida u yoki bu axborotni tashuvchi xabarning mazmun jihatidan ko’p jixatdan farq qiladi va uning son jihatini oladi. Axborotning soni tushunchasiga favda «Xabarda aytilgan hodisaning extimolligi darajasiga teskari proporstional kattalik» deb ta’rif berilgan. Hodisaning extimolligi darajasi qancha yuqori bo’lsa, xabarda uning sodir bo’lishi haqida axborot shuncha kam bo’ladi va aksincha.
Axborot umumilmiy tushunchasi dunyoning moddiy birligining muhim jihatini- hodisalarning axborotga boyligini namoyon etadi. Bu ilgari mutlaqo har xil bo’lib tuyulgan jarayonlar: texnik aloqa kanallari orqali xabarlarni uzatish, asab sistemasining faoliyati, kompyuterlarning ipshashi, boshqaruv jarayonlari va hokazolarga yagona nuqgai nazardan qarash imkonini beradi. Bularning barchasi axborotni uzatish, saqlash va qayta ishlash jarayonlari bilan bog’liq.
Axborot tushunchasida ikki jihatni tafovut etish kerak:
birinchidan, axborot tyuimnyup¹ tashkil toshshsh mezoni bo’lib xizmat qiladi;
ikkinchidan, axborot ikkijarayon-xabarning ma’nosi, mazmunini uzatyup va qabul qilishning o’zaro nisbatidir.
Falsafada va fan epistemologiyasida axborot tushunchasining quyidagi jihatlari tafovut etiladi:
a) semantik jihat - axborotning mazmuni, ma’nosi, ahamiyati;
v) aksiologik jihat - amaliyotda, ilmiy bilishda va ijodda kelgusida foydalanish uchun axborotning qimmati;
s) semiotik jixat - muayyan axborotni ma’lum belgilar tizimyada ifodalash;
d) kommunikativ jihat- axborot aloqasi;
e) nazariy aks ettirish jihati - aks ettirish jarayonlarida (masalan, «sun’iy intellekt» tizimlarida yoki kompyuterning operativ xotirasida) axborotning roli;
f) gnoseologik jihat - axborot bilish vositasi sifatida;
g) jismoniy jihat - axborot tarqatish moddiy vositalari (papirus, qog’oz, kitob, disketa, vinchester va h.k.).
Mazkur atamaning amal qilish sohalari ro’yxatini cheksiz davom ettirish mumkin. Kibernetika asoschisi, hozirgi zamon matematigi Norbert Viner o’zining «Kibernetika va jamiyat» deb nomlangan mapstur asarida: «Axborot-bu biz tashqi olamga moslashish va o’z tafakkurimizni unga moslashtirish jarayonida mazkur olamdan oladigan mazmunning ifodasidir», deb qayd etadi¹. Binobarin, axborot - bu voqelik hodisalarining rang-barangligini aks ettiruvchi tizimning maqsadlariga muvofiq ravishda va mazkur maqsadlarni amalga oshirish uchun zarur yo’sivda ifoda etshp demakdir.
Axborot aks ettirishning mustaqillik, faollik, maqsadga muvofiqlik, tanlash, tartibga solish va funkstionallik singari jihatlari bilan bog’liq. Hozirgi zamon ijtimoiy hayotida axborotning qimmati shundaki, u moddiy ishlab chiqarishni oshirish, transformastiya qilish, o’zgartirish, modernizastiya qilish, shuningdek, boshqaruv va menejment, amaliyot, siyosat va ma’naviy-madaniyat sohalarida maqbul qarorlar qabul qilish imkonini beradi. Hozirgi zamon postindustrial jamiyatida axborot- bu insoniyatning iste’mol qilishda kamaymaydigan, balki ko’payib boradigan strategik resursvdir.
Axborotning soni nazariyasini 1948 yilda amerikalik mashhur matematik, sistemachi, kibernetik Yuyud Shennon yaratdi. O’zining «A Mathematical Theory of Communication» nomli ishida u axborot soni formulasini keltirib chiqardi:


bu erda axborot R,, R₂,... R_p ehtimolliklar p to’plamining manfiy entropiyasini (negentropiyani) tashkil etadi. Mazkur formula «axborot miqstori»ni, ya’ni tizimda tanlash imkoniyatini, noaniqlikni son ko’rinishida ifoda etadi.
Shennon formulasidan ehtimolliklardan biri birga, qolgan barcha ehtimolliklar esa nolga teng bo’lgan taqdirdagina N=0 bo’lshpi kelib chiqadi. Bu haqqoniy hodisa, aniqlik yoki ishonchlilik holatidir.
Shunday qilib, har biri ma’lum ehtimollik bilan sodir bo’lishi mumkin bo’lgan hodisalar to’plamidan biri haqiqatda sodir bo’ldi, degan fikr tizimyushg noanshdshgi, betartibligini nolga tenglashtiradi, bu, K. Shennonning ta’biri bilan aytganda, N kattalikka «tannash imkoniyatining aqpga muvofiq miqdoriy o’lchovi yoki axborotning mnroriy o’lchovi» deb qarash imkonini beradi.
Axborot soni maxsus kattalik - «bit» bilan o’lchanadi. U barcha ehtimolliklar o’zaro teng bo’lgan holda
Shennon formulasidan keltirib chiqariladi.
Bunda N maksimal ifoda N = log₂ kasb etadi va bu axborot sonini «bit»larda ifoda etadi. Mazkur formula axborot soni nazariyasida Xartli formulasi nomini olgan.
Polshalik axborotshunos olim Marian Mazur Shennon nazariyasi asosida ahamiyatli, mazmunli axborotning har xil turlariniajratib berdi:
Notrivial axborot;
Trivial axborot;
Ayniy axborot;
Teng ahamiyatli axborot;
Teskari axborot;
Natijali axborot;
Operastion axborot;
Teskari operastion axborot;
Asosiy axborot;
Teskari asosiy axborot;
Assostiastion axborot.
Axborotning xar bir turi ilmiy ijod jarayonida, kompyuterlar va hozirgi zamon axborot tarmoqlari yordamida axborotni yaratish, saqlash va uzatishda ma’lum rol o’ynaydi. Shennonning fikricha, axborot tasodifiy yakunli tajribaning har qanday natijasini, tasodifiy jarayon ifodasidagi har qanday o’zgarishni o’zida tashiydi.
Bozor iqgisodida axborotning ijtimoiy qimmati yuounday o’z ifodasini topadiki, axborot bu erda o’ziga xos tovar sifatida ishtirok etadi; ilmiy axborot olim ijodining mahsuli bo’lib, uni olim o’zi foydalanish uchun emas, balki boshqa olimlar va jamiyat a’zolari uchun yaratadi, shu asno mazkur axborot jamiyat mulkiga aylanadi. Bunda axborot — tovar ijtimoiy iste’mol qiymatiga ega bo’lipsh kerak.
Mazkur o’ziga xos tovar sotilganidan keyin ham uning egasi bu tovarga nisbatan mulkdorlik huquqini saqlab qoladi. Ko’p karra foydalanilganidan so’ng ham axboroto’z iste’mol qiymatini yo’qotmaydi, faqat vaqt o’tishi bilan ilmiy axborot eskiradi va yangi axborotga almashtiriladi.
Uchinchi to’lqin stivilizastiyasi hozirgi zamon jamiyatining qiyofasini shakllantirishda axborotning roli haqida gapirganda axborot hajmlari va oqimlarining ko’payishi ishlab chiqarish, ilmiy tadqiqotlar, jamiyat xayotining barcha sohalari o’ta darajada murakkablashshpi bilan bog’lshdshgini e’tiborga olish kerak. Axborot jamiyati vauning tarkibiy elementlari o’ta murakkab jo’shqin ijtimoiy tizimlardir. Tizimning yaxlitligini, uning sifat jihatidan aniqligini saqlash, uning faoliyat ko’rsatishi va rivojlanishini ta’minlashni axborot jarayonlarisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Tizim qancha murakkab, ko’p komponentli va ko’p aloqali bo’lsa, ijtimoiy boshqarishda foydalaniladigan axborot oqimlarining hajmi ham shuncha katta va xshsha-xip bo’ladi. Jamiyat taraqqiyoti yakuniy hisobda uning modstiy-texnikaviy, energetik va axborot ta’minotiga bog’liqdir. Axborot odamlar, ijtimoiy guruhlar va tabaqalar o’zaro aloqa bog’lashiga yordam beradi, fan, madaniyat va ta’lim saviya sini ko’taradi, ma’naviyatning o’sipshga, qonun, ma’naviyat va de-mokratiyaning ustuvorligini ta’minlashga ko’maklashadi. Shun-day qilib, bugungi kunda axborot - bu umuminsoniy qadriyat, fuqarolik jamiyatining ajralmas elementvdir.