11- мавзу: Ўрта асрларда шарқ мамлакатлари давлати ва ҳУҚУҚИ

Ислом ҳуқуқининг асосий белгилари. 
Шариатнинг вужудга 
келишида Муҳаммад (САВ) ва дастлабки тўртта халифанинг ўрни жуда 
катта. Айнан уларнинг ҳукмронлиги даврида мусулмонларнинг муқаддас 
китоблари – Қуръони Карим ва Сунна дунёга келган. 
Шариат энг бошидан қатъий диний ҳуқуқ сифатида вужудга келди ва 
ривожланди. У ислом илоҳиёти билан узвий қўшилиб кетди, унинг диний 
ахлоқий тасаввурларини мужассам этди. Ислом таълимоти бўйича диний 
қоидалар ягона Аллоҳ томонидан ўрнатилган тартиб ва қонунларнинг бир 
қисми бўлиб, улар билан бутун дунё бошқарилади
12
.
Шариатда барча хатти-ҳаракатлар дастлаб икки турга – харом ва 
ҳалолга ажратилган. Кейинчалик шариат шаклланиб тугалланган даврда 
бешта тоифа вужудга келган. Булар: 
фарз 
– бажарилиши қатъий мажбурий 
ҳисобланган хатти-ҳаракатлар; 
мандуб (суннат) 
– мажбурий эмас, лекин 
маъқул, лозим деб ҳисобланган нормалар; 
мубоҳ 
– ихтиёрий нормалар; 
макруҳ 
– номаъқул нормалар; 
харом 
– қатъий равишда тақиқланган хатти-
ҳаракатлар. Булар ҳам ҳуқуқий, ҳам ахлоқий– диний мазмунга эга бўлиб, 
мажбурловчи, тавсия қилувчи, йўл қўювчи, лекин жазо қўлланилмайдиган, 
тақиқловчи ва жазога лойиқ (мустаҳиқ) характердадир.
Ислом ҳуқуқининг манбалари. 
Ислом ҳуқуқининг манбаларини 
асосан шариат, урф-одатлар ва қонунлар ташкил этади. «Шариат» сўзи 
арабча «шариа», «шаръ» сўзларидан олиниб, унинг луғавий маъноси «сувга 
12
 
Noah Feldman (March 16, 2008)
. 
"Why Shariah?"
. 
New York Times. Retrieved 2008-10-05
.

---

11- МАВЗУ: ЎРТА АСРЛАРДА ШАРҚ 
МАМЛАКАТЛАРИ ДАВЛАТИ ВА ҲУҚУҚИ
239 
олиб борадиган йўл» деганидир. Шунга асосан, шариат тўғри йўл, илоҳий 
йўл, қонунчилик деган маъноларни англатувчи ислом диний ҳуқуқ 
тизимидир. Шариатда соф ҳуқуқий масалалардан ташқари ахлоқий нормалар 
ва амалий диний талабларга ҳам қонун туси берилган. Шариатга асос 
қилиниб Қуръон ва сунна, кейинчалик ижмоъ ва қиёс олинган. Улар фиқхда 
шариат манбалари (усул ал-фиқҳ) деб эътироф этилган. Шариат диний-
ҳуқуқий тизим сифатида XI-XII асрларда тугал шаклланган. Шариатнинг 
асосий манбалари тўртта ва улар ўзгармас ҳисобланади. Булар: Қуръони 
Карим, Сунна, ижмоъ ва қиёсдир. 
Қуръони Карим Ислом динининг асосий муқаддас китоби ва 
шариатнинг энг асосий манбаидир. Ислом анъанасида Қуръон Аллоҳ 
томонидан Муҳаммад (САВ)га 23 йил мобайнида (610-632 йилларда) ҳазрати 
Жаброил алайҳиссалом (фаришта) орқали ваҳий қилинган (уқтирилган) деб 
тасаввур этилади
13
. Қуръонда ислом ақидалари, эътиқод талаблари, ҳуқуқ ва 
ахлоқ меъёрлари, инсон учун фойдали бўлган, ҳар бир замонга тўғри 
келадиган ҳикматли ҳукмлар ёзилган
14
. Қуръони Карим 30 пора, 114 сура 
(тизма, қатор), 6236 оят (модда)дан иборат.
Шариатнинг иккинчи манбаи – суннанинг, арабча – луғавий ифодаси 
одат, анъана, хатти-ҳаракат тарзи бўлиб, йўл-йўриқ деган маънони 
билдиради. Сунна Муҳаммад (САВ)нинг сўзлари, қилмишлари, хатти- 
ҳаракатлари, феъллари (амаллари), тасдиқлари, шунингдек, саҳобаларнинг 
сўзлари ва амаллари мажмуидан иборат
15
. Сунна ҳақидаги ривоятлар 
ҳадисларда берилган. Ҳадислар тўпламига сунна дейилади. Ҳадис арабча 
ривоят деган сўздан олиниб, ислом динида Қуръондан кейинги муқаддас 
манба ҳисобланади. Ҳадислар Муҳаммад (САВ)нинг ҳаёти, фаолияти ва 
кўрсатмалари ҳақидаги ривоятлардан иборат. Кўпгина ҳадислар Қуръоннинг 
турли қоидаларини тушунтириб беради ва тўлдиради. Улар кўплаб амалий 
масалаларни ҳал этишда муҳим ижтимоий вазифани бажаради, улар ҳақида 
Қуръонда ҳеч нарса айтилмаган ҳолларда эса ҳадисларнинг аҳамияти янада
ортади.
Вақт ўтиши билан мусулмонлар жамоаси – уммада вужудга келган 
вазият ва муаммоларни Қуръон ва сунна тўлиқ қамраб ололмаган. Улар 
мусулмонлар жамоаси – уммада рўй берган барча муаммолар ва вазиятларга 
тўлиқ жавоб бера олмай қолган. Шу тариқа шариатнинг янги манбаига 
зарурат туғилади ва 
ижмоъ 
ислом ҳуқуқи (шариат)нинг асосий 
манбаларидан бири сифатида тасдиқланади. Ижмоъ (арабча – якдиллик, 
якдиллик билан қабул қилинган қарор, ижмоъ ал-умма – “диний жамоанинг 
ягона фикри”) – Қуръон ва ҳадисларда аниқ кўрсатма берилмаган ҳуқуқий 
13
Lambert, Gray (2013). The Leaders Are Coming!. WestBow Press. p. 287. Roy H. Williams; Michael R. Drew 
(2012). Pendulum: How Past Generations Shape Our Present and Predict Our Future. Vanguard Press. P. 143. 
14
Peters, F.E. (2003). The Words and Will of God. Princeton University Press. P. 12–13. 
15
Abou El Fadl, Khaled (22 March 2011). "What is Shari'a?". ABC RELIGION AND ETHICS. Retrieved 20 June 
2015. 

---